|
"Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ" Θρησκεία και Εκκλησίες στον σύγχρονο κόσμο |
||
|
Αρχείο
|
ΤΑ ΤΥΠΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΙΔΕΩΔΟΥΣ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ διδάκτωρΦιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Λομονόσωφ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Αν όμως η υλοποίηση του χριστιανικού ιδεώδους δεν διαμεσολαβείται από τίποτε, τότε ποιος ο ρόλος του ανθρώπου και ποιες οι υποχρεώσεις του απέναντι στη δεδομένη φαταλιστική προοπτική; Οι απαιτήσεις οι οποίες προβάλλονται στα πλαίσια του εν λόγω ιδεώδους, μεταστρέφουν την προσοχή από το επίπεδο της εξέτασης των κοινωνικών σχέσεων συνολικά και της όποιας παρέμβασης σ΄ αυτές στο επίπεδο της διευθέτησης των ξεχωριστών στιγμών της κοινωνικής ζωής, των καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων.Το χριστιανικό ιδεώδες επικεντρώνει το ενδιαφέρον στην αλλαγή και γενικά στην οικοδόμηση των διαπροσωπικών σχέσεων μέσω της αλλαγής και κατάλληλης διαμόρφωσης της πρακτικής-ηθικής συνείδησης των ανθρώπων. Οι δε ανθρώπινες σχέσεις εξετάζονται ως αποτέλεσμα των ηθικών απόψεων και αισθημάτων του κάθε ατόμου και όχι από τη σκοπιά της υλικής, παραγωγικής-οικονομικής τους βάσης και της αντικειμενικής θεσμικο-οργανωτικής τους διάστασης. Συνεπώς, η ερμηνεία της ανθρώπινης ύπαρξης, της προσωπικότητας και της ιστορίας που δίδει ο χριστιανισμός επιτρέπει και συντελεί στη μετατροπή της κοινωνικής διαμαρτυρίας σε ηθική αγανάκτηση, ενώ αντικαθιστά τον αγώνα για κοινωνική χειραφέτηση με απατηλές υποσχέσεις δικαιοσύνης στον άλλο κόσμο. Αυτή η έμφαση στις διαπροσωπικές σχέσεις, για την οποία έγινε λόγος προηγουμένως, συνοδεύεται από την αξίωση μιας δέουσας στάσης του ατόμου απέναντι στο ηθικό πρότυπο, το θεό. Η έννοια όμως του απόλυτου ηθικού ιδεώδους, όπως είναι ο θεός, εκτός του ότι εκφράζει μια ηθικολογική αντιμετώπιση της πραγματικότητας, υπονοεί μια τέτοια ηθική τελειότητα μπροστά στην οποία φαντάζουν μηδαμινοί και μάταιοι όλοι οι λοιποί στόχοι και επιθυμίες του ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν ζει για τον εαυτό του αλλά για το θεό:"μη ουν μεριμνήσητε λέγοντες, τι φάγωμεν ή τι πίωμεν ή τι περιβαλώμεθα;... ζητείτε δε πρώτον την βασιλείαν του θεού και την δικαιοσύνην αυτού, και ταύτα πάντα προστεθήσεται υμίν" (κατά Ματθαίον, στ΄ 31,33). Αυτό είναι το βασικό μήνυμα του χριστιανικού ιδεώδους. Πρόκειται για την πρώτη και την κύρια ηθική εντολή που κηρύσσει ο Χριστός. Ο ιδρυτής του χριστιανισμού καλεί τους μαθητές του να εγκαταλείψουν γονείς, τέκνα, συγγενείς, γιατί στην καρδιά αυτού που πήρε το δρόμο της σωτηρίας δεν πρέπει να υπάρχει τίποτε άλλο εκτός από το θεό. Στην ερώτηση ποια είναι η πιο μεγάλη και η πιο σημαντική εντολή, ο Ιησούς απαντάει:"...αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου εν όλη τη καρδία σου και εν όλη τη ψυχή σου και εν τη διανοία σου. Αύτη εστί πρώτη και μεγάλη εντολή. Δευτέρα δέ ομοία αυτή, αγαπήσεις τον πλησίων σου ως σεαυτόν" (κατά Ματθαίον, κβ΄ 37-39). Μπορούμε να πούμε ότι η ηθική συμπεριφορά στο χριστιανισμό ταυτίζεται με την αγάπη. Επειδή όμως έχουμε να κάνουμε με θρησκευτική ηθική, όλες οι ελπίδες για ηθικότητα απορρέουν από την πίστη στο θεό. Ετσι λοιπόν, η αγάπη προς τον πλησίον αποτελεί αντανάκλαση της αγάπης προς το θεό.(15) Από εδώ προκύπτει και η απαίτηση της αγάπης προς τους πάντες. Οταν ο άνθρωπος αγαπά επιλεκτικά, τότε απέναντι στους μεν πράττει το καλό, απέναντι στους δε το κακό. Ετσι όμως υποκαθιστά το θεό, νομίζοντας ότι μπορεί ο ίδιος να αποφασίζει τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Στην επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς Ρωμαίους υπογραμμίζεται ότι μόνο ο θεός κρίνει τους ανθρώπους και αποδίδει δικαιοσύνη: "ει δυνατόν το εξ υμών μετά πάντων ανθρώπων ειρηνεύοντες. Μή εαυτούς εκδικούντες, αγαπητοί, αλλά δότε τόπον τη οργή, γέγραπται γαρ, εμοί εκδίκησης, εγώ ανταποδώσω, λέγει Κύριος" (προς Ρωμαίους, ιβ΄ 18,19). Το πνεύμα των συγκεκριμένων λόγων αντιστατεύεται αποφασιστικά την αυτονομία των ανθρώπων στην αντιμετώπιση του κοινωνικού κακού. Η κήρυξη της αφηρημένης, καθολικής αγάπης, που υποτίθεται ότι αποσκοπούσε στην υπέρβαση των αποξενωτικών σχέσεων, στην πραγματικότητα αποτελούσε την εκλεπτυσμένη απολογητική τους. Η χριστιανική αγάπη έγινε ένα ακόμα επιχείρημα υπέρ της υποταγής στις απάνθρωπες και μισητές κοινωνικές συνθήκες. Εξαιρετικά χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από την επιστολή του Αποστόλου Παύλου, όπου δίδεται η παρότρυνση: "Πάσα ψυχή εξουσίαις υπερεχούσαις υποτασσέσθεω, ου γαρ εστιν εξουσία ει μή υπό θεού" (προς Ρωμαίους, ιγ΄1). Στη δε επιστολή του προς Κολασσαείς, ο ίδιος απόστολος νουθετεί τους δούλους: "Οι δούλοι υπακούετε κατά πάντα τοις κατά σάρκα κυρίοις, μή εν οφθαλμοδουλίαις, ως ανθρωπάρεσκοι, αλλ΄ εν απλότητοι καρδίας, φοβούμενοι τον θεό" (προς Κολασσαείς, γ΄ 22). Οπως διαφαίνεται, λοιπόν, η ηθικότητα στο χριστιανικό ιδεώδες κατανοείται ως αλληλεπίδραση αποξενωμένων ανθρώπων, ο μεταξύ των οποίων δεσμός δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά μέσο για την επίτευξη του τελικού στόχου, για την ατομική λύτρωση και σωτηρία. Η σχέση του ανθρώπου με το θεό αναπτύσσεται ως μια εμπορευματική-χρηματική συναλλαγή. Ως αντάλλαγμα για την εγκατάλειψη των πάντων επί της γης χάριν του θεού και της συνεπούς υποταγής στο θέλημά του ο πιστός αναμένει την ατομική επιβράβευση και ευδαιμονία στους ουρανούς. Σύμφωνα με τα λόγια του Χριστού, "ουδείς έστιν ος αφήκεν οικίαν ή αδελφούς ή αδελφάς ή πατέρα ή μητέρα ή γυναίκα ή τέκνα ή αγρούς ένεκεν εμού και ένεκεν του ευαγγελίου, εάν μή λάβη... εν τω αιώνι τω ερχομένω ζωήν αιώνιον" (κατά Μάρκον, ι΄ 29,30). Πιστεύουμε ότι στην εν λόγω ηθική της σκοπιμότητας και της ιδιωτικής σωτηρίας ταιριάζει απόλυτα η διαπίστωση του Κ. Μαρξ πως "ο χριστιανισμός... αποτελεί την πιο κατάλληλη μορφή θρησκείας για μια κοινωνία εμπορευματοπαραγωγών..."(16). Συνεπώς, η υιοθέτηση της χριστιανικής ηθικής συνεπάγεται την άρνηση της ύπαρξης εσωτερικών κοινωνικών δεσμών μεταξύ των ατόμων. Παράλληλα, υπονοεί την απεγνωσμένη καταφυγή σε κάποιες "υπερφυσικές" δυνάμεις και την επίκλησή τους ως μόνη αναμενόμενη εγγύηση της ανθρώπινης ενότητας και συνεργασίας. Το χριστιανικό ιδεώδες, προϊόν της βαθύτατης απογοήτευσης των ανθρώπων από τις ίδιες τους τις κοινωνικές σχέσεις, κηρύσσει τη ματαιότητα αναζήτησης στις σχέσεις αυτές των αυθεντικών πηγών αλληλεγγύης και ηθικότητας. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι μια καθοριστική συμβολή του χριστιανικού ιδεώδους στην τελειοποίηση της ανθρώπινης κοινωνίας είναι εφικτή από τη στιγμή ποι οι άνθρωποι θα αντιληφθούν το πραγματικό περιεχόμενο της θρησκείας. Θα κατανοήσουν, δηλαδή, ότι ο θεός αποτελεί την ουσία του ανθρώπινου γένους, αλλοτριωμένη όμως από το άτομο και απαλλαγμένη από κάθε είδους φυσικούς περιορισμούς. Τοιουτοτρόπως τα άτομα θα μπορούσαν στο πρόσωπο του θεού να λατρεύσουν τον τέλειο άνθρωπο και να προσπαθήσουν να του μοιάσουν στην καθημερινή τους ζωή. Οφείλουμε στον Λ. Φόυερμπαχ την υπογράμμιση του γεγονότος ότι στο νοηματικό περιεχόμενο του θεού αποκαλύπτεται η εξιδανικευμένη ουσία του ανθρώπου. Ο ίδιος φιλόσοφος προσπάθησε να προβάλλει ένα ανθρωπιστικό ιδεώδες υπό τη μορφή της λατρείας του "θεοποιημένου ανθρώπου" και στα πλαίσια της ιδέας "homo nomini deus est". Το αδιέξοδο όμως κάθε προσπάθειας να χρησιμοποιηθεί η θρησκεία ώστε να προταθεί κάποια προοπτική και "πρόγραμμα" τελειοποίησης του ανθρώπου γίνεται φανερό από την επισήμανση του Ε.Β. Ιλιένκοφ: "... όλο το σύστημα των θρησκευτικών μορφών ουδόλως απεικόνιζε τον Ανθρωπο τέτοιο όπως αυτός "πρέπει να είναι ή να καταστεί", ως αποτέλεσμα της αυτοβελτίωσής του. Αντιθέτως, τον απεικόνιζε τέτοιον όπως ακριβώς ήταν και έπρεπε να παραμείνει. Ως ιδεώδες παρουσίαζε πάντα το "προσδιορισμένο είναι" του Ανθρώπου ή το "προσδιορισμένο είναι" του Ανθρώπου το πρόβαλε για ιδεώδες, για το όριο, για την κορυφή κάθε δυνατής τελειότητας την οποία ο Ανθρωπος δεν πρέπει και δεν μπορεί να υπερβεί"(17). Γι΄ αυτόν το λόγο, υπό τη μορφή του θρησκευτικού ιδεώδους προτείνεται στον άνθρωπο η μορφή της εξιδανικευμένης χτεσινής του μέρας(18). Οι παραπάνω επισημάνσεις του Ε. Β. Ιλιένκοφ αφορούν και τις όποιες προσπάθειες σχηματισμού κάποιας κοινωνικής ουτοπίας υπό τη μορφή της θρησκευτικής δοξασίας. Μια τέτοιου είδους απόπειρα ήταν η πρόταση του Σεν Σιμόν περί ενός "νέου χριστιανισμού"(19), η οποία αποσκοπούσε στη μεταρρύθμιση της κοινωνίας με τη βοήθεια της χριστιανικής ηθικής. Επίσης ενδεικτική περίπτωση είναι η ιδεολογικοπολιτική κίνηση της "θεοπλασίας"(20), που εμφανίστηκε στους κόλπους των ρώσων σοσιαλιστών κατά την περίοδο 1907 - 1910 και επεδίωκε την εκπόνηση ενός σοσιαλιστικού ιδεώδους εν είδει θρησκείας χωρίς θεό. Κατά την άποψή μας, κάθε κοινωνικό ιδεώδες που παρουσιάζεται με θρησκευτική μορφή δηλώνει ή υπονοεί μια απόλυτη κοινωνική τελειότητα. Αυτή βέβαια δεν είναι τίποτε άλλο παρά η εξιδανίκευση ενός συγκεκριμένου σταδίου ανάπτυξης της "ουσίας του ανθρώπου", των κοινωνικών σχέσεων. Ταυτόχρονα η εν λόγω εξιδανίκευση συνεπάγεται την απολυτοποίηση αυτής της ιστορικής βαθμίδας και την αναγωγή της στο όριο των ανθρώπινων δυνατοτήτων, σε κάποιο απόλυτο τέλος της ιστορίας. Γι΄ αυτό και ένα τέτοιο ιδεώδες καταλήγει μοιραία στην απολογία του παρελθόντος. Το χριστιανικό ιδεώδες άσκησε αντιφατική επιρροή στην ιστορία των λαών στους οποίους διαδόθηκε. Τουτέστιν, το συγκεκριμένο ιδεώδες υπήρξε μορφή έκφρασης των συμφερόντων τόσο των ανώτερων όσο και των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Εκείνο το στοιχείο του χριστιανισμού που επηρέαζε περισσότερο τη συμπεριφορά των ανθρώπων είναι η διδασκαλία γύρω από τη ματαιότητα της επίγειας ζωής και την ύπαρξη κάποιου τέλειου κόσμου στους ουρανούς. Στηριζόμενες σ΄ αυτές τις ιδέες, οι κυρίαρχες τάξεις κήρυσσαν την υπερβατική προέλευση της εξουσίας τους και υπέβαλαν στον απλό λαό την ιδέα της αδιαφορίας για τα εγκόσμια και της προσήλωσης στην προοπτική της μεταθανάτιας "σωτηρίας". Οι δε υφιστάμενες την εκμετάλλευση τάξεις έβρισκαν στην αντίληψη περί απαξίωσης και ματαιότητας της ανθρώπινης ζωής το ιδεολογικό έρεισμα για την καταγγελία του πλούτου, της πολυτέλειας και της αλαζονείας των κοινωνικών ελίτ. Επίσης σημαντικό ρόλο έπαιξε και η αντίληψη περί ισότητας όλων των ανθρώπων ως αμαρτωλών ενώπιον του θεού, η οποία πολύ εύκολα μεταφραζόταν σε καταδίκη της οικονομικής διαφοροποίησης και σε διεκδίκηση της κοινωνικής ισότητας στη γη. Οπως ορθώς παρατήρησε ο Φ. Ενγκελς, "ακόμη και ο πλέον συνεπής χριστιανός δεν δύναται να χειραφετηθεί πλήρως από τις συνθήκες της εποχής μας, η εποχή τον υποχρεώνει να εισάγει τροποποιήσεις στο χριστιανισμό"(21). Ετσι, λοιπόν, και το χριστιανικό ιδεώδες προσαρμόστηκε σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, εξέφρασε διαφορετικές κάθε φορά κοινωνικοπολιτικές αντιθέσεις, διατηρώντας ωστόσο αναλλοίωτα τα βασικά γνωρίσματα του θρησκευτικού ιδανικού. Αποτελώντας στην αρχή τη θρησκεία των δούλων και απελεύθερων, των φτωχών και μη προνομιούχων στρωμάτων, μετατράπηκε αργότερα σε κρατική θρησκεία της Ρωμαϊκής και κατόπιν της διαδόχου της, της Βυζαντινής (ανατολικής ρωμαϊκής) Αυτοκρατορίας. Κατά τη διάρκεια του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα, η συγκεκριμένη θρησκεία υπήρξε κυρίαρχη και επίσημη ιδεολογία των φεουδαρχικών κρατών. Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε αλλά, αντιθέτως, συνέβαλε στην έκφραση της κοινωνικής διαμαρτυρίας μέσω του χριστιανικού ιδεώδους. Η διαμαρτυρία αυτή ενσαρκώθηκε σε διάφορες ουτοπίες εσχατολογικού και χιλιαστικού χαρακτήρα, που είχαν τη μορφή αίρεσης, της "αγροτικής-πληβειακής αίρεσης", κατά τον ορισμό του Φ. Ενγκελς(22). Οι εν λόγω ουτοπίες απέριπταν τον επίσημο χριστιανισμό της εκκλησίας, εξιδανίκευαν την ασκητική ισότητα και τις σχέσεις αλληλεγγύης του πρωτόγονου κοινοτικού βίου και των πρώτων χριστιανικών ομάδων και ενέπνευσαν πολλά κοινωνικά κινήματα του Μεσαίωνα(23). Με το κίνημα της Μεταρρύθμισης και τις διάφορες προτεσταντικές ομολογίες που προέκυψαν, το χριστιανικό ιδεώδες γίνεται πλέον ο εκφραστής των συμφερόντων και διαθέσεων της ανερχόμενης αστικής τάξης. Xωρίς να υιοθετούμε τις μεθοδολογικές αρχές του Μ. Βέμπερ καθώς και την κριτική που αυτός ασκεί στον ιστορικό υλισμό, οφείλουμε να τονίσουμε τη σημασία της αναφοράς του στη θετική συμβολή του προτεσταντισμού (ιδιαίτερα της διδασκαλίας περί του απόλυτου προκαθορισμού της σωτηρίας και περί της επαγγελματικής κλίσεως) στην πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου και γενικότερα στην ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων(24). Οι ιδέες του προτεσταντισμού άσκησαν αναμφίβολα σημαντική επιρροή σε μεγάλα επαναστατικά γεγονότα, αφού αποτέλεσαν την ιδεολογική σημαία τόσο της αστικής εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης στις Κάτω Χώρες (1566-1609), όσο και της αστικής επανάστασης στην Αγγλία (1640-1659). Επίσης, και ο επαναστατικός αγώνας των εργαζομένων κατά της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης βρήκε, σε ορισμένες περιπτώσεις, την ιδεολογική του έκφραση στο χριστιανικό ιδεώδες. Η πιο σημαντική απ΄ αυτές είναι, κατά τη γνώμη μας, το ρεύμα της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, που εμφανίστηκε στη Λατινική Αμερική, στους κόλπους της καθολικής εκκλησίας(25). Η επιρροή που απέκτησε το κίνημα αυτό, ιδιαίτερα στη δεκαετία του ΄70, οφείλεται κυρίως στον αγώνα των εκπροσώπων του υπέρ μιας εκκλησίας των φτωχών και για τους φτωχούς, κατά της οικονομικής ανισότητας και εκμετάλευσης. Συνοψίζοντας, θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι ο χριστιανισμός καθώς και το θρησκευτικό ιδεώδες εν γένει, συνιστούν πράγματι μια "επαναστατική" ρήξη με την πραγματικότητα ή, ακριβέστερα, εκφράζουν την απόλυτη κριτική της πραγματικότητας, την επόλυτη άρνησή της. Ταυτόχρονα, και για τον παραπάνω ακριβώς λόγο, η συνεπής υιοθέτηση του θρησκευτικού ιδεώδους οδηγεί τον πιστό στο συμβιβασμό με τις εκάστοτε περιστάσεις και στην αποδοχή της "μοίρας" του. Η απόλυτη απόρριψη του κόσμου συνεπάγεται την απόλυτη περιφρόνησή του και, κατ΄ αυτόν τον τρόπο, την εκ των πραγμάτων απόλυτη αποδοχή του. Το επαναστατικό, ριζοσπαστικό στοιχείο του εν λόγω ιδεώδους συνυπάρχει και αλληλοσυμπληρώνεται από το μοιρολατρικό, αφού η επανάσταση δεν ανατρέπει την ανθρώπινη μοίρα παρά συντελείται στο επέκεινά της, στους ουρανούς, και κατά βούληση των ουρανών. Ετσι, ο απόλυτος ριζοσπαστισμός της θρησκείας καλλιεργεί de facto τον κομφορμισμό, διότι αρνείται τους όρους και τις προϋποθέσεις μιας αυθεντικής, επαναστατικής ρήξης με την πραγματικότητα, που μόνο μέσα στον ίδιο τον ανθρώπινο κόσμο μπορούν να υπάρξουν και να αναζητηθούν. Εκτός αυτού, κοινή αφετηρία των προαναφερθέντων ιστορικών περιπτώσεων διατύπωσης και τεκμηρίωσης συγκεκριμένων στόχων κοινωνικοπολιτικής δράσης, στα πλαίσια του χριστιανικού ιδεώδους και της θρησκευτικής συνείδησης εν γένει, ήταν η αδυναμία των ανθρώπων να κατανοήσουν ορθώς τις τάσεις της ιστορικής εξέλιξης και τις υπάρχουσες δυνατότητες κοινωνικής προόδου. πιστεύουμε ότι, στο βαθμό που απουσιάζουν οι προϋποθέσεις διείσδυσης στην ουσία των κοινωνικών φαινομένων (είτε εξαιτίας της ανωριμότητας των ουσιωδών σχέσεων-αντιθέσεων, είτε εξαιτίας της ανωριμότητας του κοινωνικού υποκειμένου) και οι δυνατότητες συνειδητής παρέμβασης στην ιστορική διαδικασία, θα είναι αδύνατη η υπέρβαση των εκάστοτε θρησκευτικού τύπου αντιλήψεων περί υπερβατικής προέλευσης και ετερονομίας της κοινωνικής εξέλιξης. Η δε στοχοθεσία της ανθρώπινης δραστηριότητας, στο πνεύμα των δεδομένων αντιλήψεων, θα εγκλωβίζεται μοιραία σε θρησκευτικά ή θρησκευτικού τύπου ιδεώδη. Λέγοντας τα παραπάνω, έχουμε υπόψη μας και τους στόχους κοινωνικών ιδεωδών με διακηρυγμένο το μη θρησκευτικό ή και αντιθρησκευτικό τους χαρακτήρα. Για παράδειγμα, οι διάφορες εκδοχές του σοσιαλιστικού-κομμουνιστικού ιδεώδους, οι οποίες γνώρισαν ευρύτατη διάδοση και άσκησαν μεγάλη επιρροή στα ιστορικά γεγονότα του αιώνα μας, παρά το ορθολογικά γενικά περιεχόμενό τους, όταν δεν συνδέονται με τη σαφή κατανόηση των δυνατοτήτων και διαδικασιών υλοποίησής του τελικού σκοπού, προβάλλουν ως αφηρημένη μορφή της τελειότητας και ως εσχατολογική προφητεία. Κατά την άποψή μας, μόνο στο βαθμό που το κοινωνικό ιδεώδες απορρέει από τη συνειδητοποίηση των αντικειμενικών προοπτικών επίλυσης των κοινωνικών αντιθέσεων και σκοποθετεί όχι στην απόλυτη άρνηση αλλά την υπέρβαση-άρση των παρωχημένων ανθρώπινων σχέσεων, μόνο τότε παύει να αποτελεί εσχατολογία και ονειροπόληση κάποιου τέλειου επουράνιου κόσμου και καθίσταται πρόγραμμα οικοδόμησης της ιδεώδους κοινωνίας στη γη. Σημειώσεις 15) Οπως δικαίως παρατηρεί ο Λ. Φόυερμπαχ, "... η θρησκευτική αγάπη δεν αγαπά τον άνθρωπο παρά μονάχα το Θεό και συνεπώς δεν αγαπά τον άνθρωπο παρά φανταστικά, όμως το θεό αληθινά". Φόυερμπαχ Λ., Η ουσία του χριστιανισμού, εκδ. Αναγνωστίδη, σελ. 384. 16) Μαρλ Μάρξ., το κεφάλαιο, τ. 1, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1978, σελ. 92. 17) Ιλιένκοφ Ε. Β., Περί ειδώλων και ιδεωδών, Μόσχα 1968, σελ. 55. 18) Βλ. στο ίδιο, σελ. 56. 19) Βλ. sain-simon C. A., Le nouveau christianisme, 1825. 20) Βλ. Λουνατσάρσκι Α. Β., Η Θρησκεία και ο σοσιαλισμος, τ. 1-2, 1908-1911, Το μέλλον της Θρησκείας, Ibrazovanije, 1907, ss. 10-11. Mπαζάροφ Β.Α., "Θεοαναζήτηση" και "Θεοπλασία", Verschini, τ. 1, 1909. 21) Ενγκελς Φ., "Φρειδερίκος Γουλιέλμος ο 4ος, βασιλέας της Πρωσίας", Μαρξ Κ.-Ενγκελς Φ., Εργα, ρωσ. εκδ., τ. 1, σελ. 488. 22) Βλ. Ενγκελς Φ., Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991, σελ. 62. 23) Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της "αγροτικής-πληβειακής αίρεσης" υπήρξαν ο Dolcino, ηγέτης της εξέγερσης των αγροτών στη Β. Ιταλία (1304-1307), ο ιεροκήρυκας John Ball, πνευματικός ηγέτης της εξέγερσης των αγροτών στην Αγγλία υπό τον Wat Tyler (1381), ο M. Munzer, ιδεολόγος του λαϊκού-αγροτικού ρεύματος της Μεταρρύθμισης στη Γερμανία και ηγέτης των αγροτικών- πληβειακών μαζών στον πόλεμο των χωρικών (1524-1525). 24) Βλ. Weber M., Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1978. 25) Βλ. Gutierrez Gustavo, A Theology of Liberation: History, Politics, and Salvation, 1973.
|
Τελευταία ενημέρωση 13 Ιουλίου, 2002 Ποιος είναι ο Παναγιώτης Βήχος;
για να ενημερώνεστε σε κάθε νέα ανανέωση
|
