Eνας λόγιος του 16ου αιώνα, ο Νίκολας Κάρνταν, αφηγείται το πώς ένα πρωί ξύπνησε και είδε τον ήλιο να γλιστρά από τις γρίλιες στο δωμάτιό του. Καθώς κοίταζε τους κόκκους της σκόνης να χορεύουν στις χρυσές ακτίνες, του φάνηκε ότι είδε μες στα αιωρούμενα σωματίδια ένα τέρας με ματωμένα δόντια να κόβει κεφάλια. Πανικόβλητος, πετάχτηκε από το κρεβάτι του και το έβαλε στα πόδια ημίγυμνος. Σήμερα, όμως, ο φόβος δεν εισβάλλει από τους κόκκους της σκόνης, αλλά από την ίδια την οικονομική και πολιτική οργάνωση των κοινωνιών μας. Και η θρησκεία παραμένει ένα ισχυρό (αν και όχι πια το μοναδικό) όπιο των λαών.

Στην καθημερινή τους ζωή οι άνθρωποι δρουν σύμφωνα με το ατομικό τους συμφέρον: κάνουν υπολογισμούς, συγκρίσεις και σχέδια στα οποία συνήθως δεν περιλαμβάνεται το ανορθολογικό στοιχείο. Το μυστικιστικό άγγιγμα έρχεται συνήθως εκ των υστέρων για να προσδώσει νόημα σε μια ζωή που φαίνεται άδεια και δίχως περιεχόμενο. Εκεί που η υλιστική ερμηνεία της ιστορίας αποτυχαίνει ή εγκαταλείπεται (για λόγους εντελώς πεζούς και πρακτικούς), έρχεται το θείο ή το υπερφυσικό να συγκολλήσει τα θρυμματισμένα κομμάτια της μικρής ζωής μας, να δώσει μια ψευδαίσθηση σκοπού και ενότητας σε μια σαστισμένη ύπαρξη. Το ορθολογικό οικοδόμημα της ατομικής επιβίωσης συνυπάρχει αρμονικά με το τερατούργημα της αλλοτριωμένης συνείδησης.

Έχει παρατηρηθεί ότι ο ανορθολογισμός γιγαντώνεται σε περιόδους κρίσης. Μόνο που η κρίση έχει συγκεκριμένο ιστορικό περιεχόμενο, εκδηλώνεται διαφορετικά σε διάφορες εποχές και χώρες, ακόμα και στο εσωτερικό της ίδιας χώρας. Όπως επισημαίνει και ο Τάκης Φωτόπουλος στο βιβλίο του που κυκλοφόρησε πρόσφατα (θρησκεία, αυτονομία, δημοκρατία, εκδ. Ελεύθερος Τύπος), σήμερα βιώνουμε τη δεύτερη φάση ανόδου του «νέου» ανορθολογισμού. Η πρώτη φάση, που συνδέεται με τα εξεγερσιακά κινήματα της δεκαετίας του 60, αφορούσε ένα μικρό τμήμα του πληθυσμού της πλούσιας Δύσης και προσπαθούσε να απαντήσει στα υπαρξιακά προβλήματα που έθετε η λεγόμενη καταναλωτική κοινωνία. Όμως, στη σημερινή δεύτερη φάση, που διαμορφώθηκε κατά τις δεκαετίες του 80 και του 90, ο ανορθολογισμός σημείωσε εντυπωσιακή άνοδο τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή, στο Βορρά και στο Νότο. Η νέα αυτή φάση συμπίπτει με την αντικατάσταση της σοσιαλδημοκρατικής συναίνεσης από τη νεοφιλελεύθερη συναίνεση, με την επέλαση της οικονομίας της αγοράς.

Η κατάργηση των μεταπολεμικών βεβαιοτήτων (της μόνιμης και σταθερής εργασίας, του δικαιώματος για δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και αξιοπρεπή σύνταξη) έχει μεταμορφώσει ριζικά όχι μόνο το κοινωνικό αλλά και το προσωπικό τοπίο. O κόσμος γίνεται άξενος και εχθρικός, όχι εξαιτίας των φυσικών δυνάμεων τις οποίες δεν μπορεί να χαλιναγωγήσει ο άνθρωπος, αλλά επειδή κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος για τίποτα, ούτε για το παρόν, ούτε για το μέλλον του, καθώς η ζωή ολοένα και περισσότερο μοιάζει με ένα δάνειο με κυμαινόμενο επιτόκιο. Πριν από δύο περίπου χρόνια, 45.000 νέοι εκπαιδευτικοί, που ανήκουν στις πιο παραγωγικές ηλικίες, έκαναν αίτηση συμμετοχής στον περιβόητο διαγωνισμό του ΑΣΕΠ. Αρκετές χιλιάδες έκαναν πίσω και δεν πήραν τελικά μέρος στο διαγωνισμό. Χίλιοι πεντακόσιοι κλήθηκαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στη δημόσια εκπαίδευση, ενώ άλλες πέντε χιλιάδες, αν και πέρασαν τις εξετάσεις, παραμένουν αδιόριστοι, μαζί με τους χιλιάδες «κομμένους» αλλά και αντιρρησίες αυτού του εξευτελιστικού θεσμού των εξετάσεων. Παρά την εντυπωσιακή αντίσταση χιλιάδων εκπαιδευτικών το καλοκαίρι του 1998, χιλιάδες είναι αυτοί που δέχονται να πάρουν μέρος στο νέο διαγωνισμό όχι μόνο της «ντροπής», όπως χαρακτηρίστηκε, αλλά και της απελπισίας. «Έστω και για μία πιθανότητα στο ένα εκατομμύριο, εγώ θα το παλέψω», λένε οι εθελοντές υποψήφιοι. Εδώ η λέξη κλειδί είναι το «εγώ». Ως γνωστόν, η προσευχή, τα ξόρκια, τα φυλαχτά επιδρούν σε ατομική βάση. Όσο καλές προθέσεις και αν έχει ο Θεός ή η Παναγία, δεν μπορεί να εξασφαλίσει την επιτυχία σε όλους, τη στιγμή που οι θέσεις είναι μετρημένες και δεν μπορούν να πολλαπλασιαστούν όπως ο άρτος και ο οίνος των ευαγγελίων. Τα ευλογημένα στιλό που μοίραζε πέρυσι ο Χριστόδουλος στους υποψήφιους των Πανελληνίων εξετάσεων είναι χαρακτηριστικό δείγμα της επιλεκτικής χάριτος.

Η καταφυγή στη θρησκεία (ακόμα και όταν παίρνει τη μορφή συλλογικών σταυροφοριών) είναι λογική προέκταση του άγριου ατομικισμού και της παγκοσμιοποίησης της αγοράς. Το περίφημο «αόρατο χέρι» της αγοράς δεν διαφέρει και τόσο πολύ από τις ανεξερεύνητες βουλές του Κυρίου.

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η θρησκεία (ή μάλλον οι θρησκείες και τα διάφορα ανορθολογικά δόγματα) ανθούν στις Ηνωμένες Πολιτείες, την κατεξοχήν κοιτίδα της παγκοσμιοποίησης. Είμαστε η χώρα των ευκαιριών, όχι των εγγυήσεων, λένε οι Αμερικανοί και σε αυτά τα χνάρια βαδίζουν σήμερα ολοταχώς οι νεοφιλελεύθερες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. O ατομικισμός γίνεται συνώνυμος της δημιουργικότητας, της επιχειρηματικότητας, της επέκτασης. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι σήμερα είναι υψηλότερο από ποτέ το ποσοστό των Αμερικανών που δηλώνουν ότι ποτέ δεν αμφέβαλαν για την ύπαρξη του Θεού και της μετά θάνατον ζωής ή ότι πιστεύουν στα θαύματα ή στην ύπαρξη εξωγήινων όντων. (Επίσης, αυξάνεται το ποσοστό εκείνων που πιστεύουν ότι κάποτε υπήρξαν θύμα απαγωγής από εξωγήινους...).

Παρομοίως, στην Ελλάδα είδαμε το πρωτοφανές και υπό τις ευλογίες του κράτους λαϊκό προσκύνημα στο αγιορείτικο εικόνισμα της Παναγίας, ενώ, σύμφωνα με έρευνες, η Oρθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας είναι ο θεσμός τον οποίο οι νέοι εμπιστεύονται περισσότερο (το αντίθετο συμβαίνει με τα συνδικάτα και τα πολιτικά κόμματα). Η τάση αυτή δεν είναι αυθόρμητη και απλώς γέννημα των καιρών. Καθημερινά τα κανάλια προβάλλουν τις εμφανίσεις και τις ατάκες του Χριστόδουλου, ενώ πολλοί είναι αυτοί που υποκλίνονται μπροστά στο λεγόμενο «επικοινωνιακό χάρισμα» του αρχιεπισκόπου. Εξάλλου, έχει αποδειχτεί ότι τα ΜΜΕ μπορούν να κατασκευάζουν είδωλα στο χώρο της τέχνης, της πολιτικής και, γιατί όχι, της θρησκείας και να τα ανανεώνουν με θαυμαστή ταχύτητα.

Το γεγονός ότι σήμερα οι τρεις πλουσιότεροι άνθρωποι στον κόσμο έχουν εισόδημα όσο οι 48 πιο φτωχές χώρες του πλανήτη μας συνιστά από μόνο του αποθέωση του ανορθολογισμού. Το γεγονός ότι κάνουμε είκοσι λεπτά βόλτα γύρω από το τετράγωνό μας για να ξεπεζέψουμε και να κατακτήσουμε το δικαίωμα να μπούμε στο σπίτι μας ασφαλώς και δεν συνιστά θρίαμβο του ορθολογισμού. Το γεγονός ότι δεν ξέρουμε τι αέρα αναπνέουμε, τι νερό πίνουμε, τι ψωμί ή κρέατα ή λαχανικά τρώμε μας φέρνει πίσω στις πιο σκοτεινές εποχές της ανθρωπότητας, όταν οι άνθρωποι δεν ήξεραν τι ξωτικά κατοικούσαν μέσα στο δάσος, όταν μορφωμένοι άνθρωποι έβλεπαν τέρατα να χορεύουν στην αιωρούμενη σκόνη. Το γεγονός ότι δεν ξέρουμε αν θα βρεθεί μια νοσοκομειακή κλίνη (ή έστω ράντζο) για να μας δεχτεί αν αρρωστήσουμε ανοίγει το δρόμο για να υιοθετήσουμε κομπογιαννίτικες εναλλακτικές μορφές αυτοθεραπείας. O ανορθολογισμός δεν κατοικεί στις σκοτεινές κόχες του ανθρώπινου μυαλού, δεν αφορά τα καθυστερημένα και αμόρφωτα στρώματα της κοινωνίας, αλλά είναι συστατικό στοιχείο του σύγχρονου αρπακτικού καπιταλισμού. Oι αιρέσεις, οι υποαιρέσεις και ο συνακόλουθος θρησκευτικός φανατισμός βρίσκουν γόνιμο έδαφος όχι μόνο στους φτωχούς του Τρίτου Κόσμου (π.χ., στη Νιγηρία ή το Πακιστάν), αλλά και στις πιο αναπτυγμένες χώρες και περιοχές, όπως στην Ιαπωνία, τις ΗΠΑ, τον Καναδά, ακόμα και την Κίνα, όπου ένα μεγάλο μέρος των μελών τους είναι οικονομικά απογοητευμένοι αξιωματούχοι του κομμουνιστικού κόμματος!

Με άλλα λόγια, το θρησκευτικό σκοτάδι δεν είναι αυτοτελές: τρέφεται από το σκοτάδι μιας ανελεύθερης κοινωνίας. O διαχωρισμός Εκκλησίας και κράτους είναι, ασφαλώς, ένα θετικό βήμα αλλά, όπως επιβεβαιώνεται από το παράδειγμα δυτικών χωρών όπου ισχύει αυτός ο διαχωρισμός, ο μοντέρνος σκοταδισμός εισβάλλει από παντού και επιβάλλεται στην τέχνη, την επιστήμη, την παιδεία, την καθημερινή ζωή. Φέτος την άνοιξη στο Παρίσι, στην ετήσια Έκθεση Βιβλίου, τιμώμενος συγγραφέας ήταν ο Πάολο Κοέλιο, ο οποίος, πέρα από λογοτεχνική μετριότητα, είναι ο πιο εμπορικός κήρυκας της πνευματικής (βλέπε μεταφυσικής) αναζήτησης. Δεν είναι τυχαίο που στους επώνυμους θαυμαστές του Κοέλιο συγκαταλέγονται ο Μπιλ Κλίντον (που έχει φωτογραφηθεί να διαβάζει τον Αλχημιστή), ο πρώην πρωθυπουργός του Ισραήλ, Σίμον Πέρες, καθώς και ο ανεκδιήγητος Μπόρις Γέλτσιν. Όταν όμως η Γαλλία, το λίκνο του Διαφωτισμού και υποτιθέμενος φάρος του ευρωπαϊκού πολιτισμού, χρίει έναν τσαρλατάνο σαν τον Κοέλιο «ιππότη των τεχνών και των γραμμάτων» (εν έτει 1996), πώς να μην ανθούν στην Ελλάδα, μαζί με τις σομόν οικονομικές εφημερίδες, οι ροζ αγγελίες, τα «χοτ λάιν», οι αστρολόγοι και οι οραματιστές;

Κομμουνισμός και θεολογία

ΤΟ ΑΝΟΙΓΜΑ ΤΟΥ ΚΚΕ ΣΤΗ ΝΕΟΡΘΟΔΟΞΙΑ

Tο βιβλίο του βρετανού ακαδημαϊκού Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση της Χιλιετούς Βασιλείας του Θεού, που εκδόθηκε πέρυσι στα ελληνικά, είναι μια σημαντική μελέτη πάνω στα χιλιαστικά (και συχνά επαναστατικά) κινήματα του Μεσαίωνα και δικαιολογημένα θεωρείται μνημειώδες έργο αναφοράς. Ωστόσο, καθώς γράφτηκε στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου (πρώτη έκδοση το 1957), αντανακλά μια προκατειλημμένη, χυδαία αντίληψη για τον κομμουνισμό. Υποστηρίζει ότι οι κομμουνιστές, όπως και οι ναζί, ήταν κατακυριευμένοι από το όραμα μιας κατακλυσμικού τύπου τελικής αναμέτρησης, ενός Αρμαγεδδώνα κατά τον οποίο «ο περιούσιος λαός» (το προλεταριάτο) θα γκρέμιζε την παγκόσμια τυραννία των αστών για να εγκαινιάσει μια νέα εποχή.

Η σχέση του μαρξισμού με την πολιτική οικονομία και την επιστημονική ανάλυση της ιστορίας εξαφανίζεται εντελώς, για να υπερτονιστεί ο μεσσιανικός, αποκαλυπτικός χαρακτήρας του κομμουνισμού. Ωστόσο, οι σύγχρονες εκλεκτικές συγγένειες ανάμεσα σε παραδοσιακά ΚΚ (όπως το ΚΚΕ ή το κόμμα του Ζιουγκάνοφ) με τους πατριώτες χριστιανούς δεν είναι κληρονομιά του μεσαιωνικού χιλιασμού ή των ρώσων μηδενιστών της δεκαετίας του 1860. Το άνοιγμα του Περισσού στη νεορθοδοξία είναι λογική συνέπεια αφενός της θέσης του για εθνική ανάπτυξη και για μια νεφελώδη «λαϊκή εξουσία», με βασικό εργολήπτη και αρχιτέκτονα το ΚΚΕ. Το ΚΚΕ που, ως πρωτότοκος υιός κατά το φεουδαρχικό δίκαιο, εμφανίζεται ως αποκλειστικός κληρονόμος των επαναστατικών παραδόσεων και θυσιών του λαού «του».

Κατά την προεκλογική περιόδο, δημοσιεύτηκαν στο Ριζοσπάστη συγκινητικές επιστολές αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης, που έκαναν επίκληση στο χυμένο αίμα των μαρτύρων, των εκτελεσμένων, των φυλακισμένων, το οποίο επιβάλλει την υπερψήφιση του «τιμημένου ψηφοδέλτιου» του ΚΚΕ! Είναι αλήθεια ότι μπαρουτοκαπνισμένοι αγωνιστές άφησαν την τελευταία τους πνοή μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα ζητωκραυγάζοντας υπέρ του ΚΚΕ, του Ζαχαριάδη, του Στάλιν. Εξίσου αλήθεια, όμως, είναι ότι οι ίδιοι μπαρουτοκαπνισμένοι αγωνιστές θεωρούσαν προδότες όλους αυτούς που αντιτάσσονταν στην κομματική ηγεσία. Έτσι και σήμερα, η κυρία Κανέλλη και ο κύριος Ζουράρις θεωρούνται πιο «κόκκινοι» από τους αιρετικούς κομμουνιστές και Κνίτες του 89, που επέκριναν τη συγκυβέρνηση, την περεστρόικα, τη σφαγή στην πλατεία Τιενανμέν.

Η «ιδιοκτησιακή» έως θεολογική αντίληψη της ιστορίας, της επανάστασης, της ταξικότητας, της αποκλειστικής κατοχής της αλήθειας δεν είναι ψυχολογικού τύπου χαρακτηριστικό της Αριστεράς, επίσημης ή ημιεπίσημης, ούτε «καπέλο» της μικροαστικής ηγεσίας πάνω στην εργατική βάση. Είναι ένα φαινόμενο με βαθιές ρίζες, που αξίζει να μελετηθεί με ψυχραιμία και σεμνότητα, με επίγνωση της τραγικής όσο και μεγαλειώδους διαδρομής του κομμουνισμού κατά τον 20ό αιώνα.