Η θρησκεία, ο σοσιαλισμός και η δημοκρατία

  Τάκης  Φωτόπουλος

Η επίσκεψη του Πάπα στην Κουβα την περασμενη εβδομάδα, που αποκορυφωθηκε με το θεαμα του Ποντιφηκα να παραδιδει μάθημα θρησκευτικών στον Καστρο, στην πλατεια της επαναστασης της Αβάνας, εξένισε, ως μη όφειλε, πολλούς. Ομως, η σταση αυτη του Καστρο ουτε καινούρια ειναι, ουτε και υποδηλώνει αναγκαστικά κάποια απο μερους του ‘προδοσία’ των θεμελιακών αρχων του σοσιαλισμου. Και δεν ειναι καινουρια, διοτι ο Καστρο, ηδη απο το 1985, σε συνεντευξη του σε υποστηρικτη του κινηματος “απελευθερωτικης θεολογιας”, υποστηριζε οτι δεν υπαρχει καμμια ασυμβατοτητα μεταξυ Χριστιανισμου και Μαρξισμου εφοσον και τα δυο ιδεολογικα συστηματα παλευουν για το τελος της εκμεταλλευσης, την ισοτητα και την αδελφοσυνη. Σχολιαζοντας μαλιστα  την γνωστη φραση του Μαρξ οτι η Θρησκεία ειναι το όπιο των λαων ο Καστρο τόνιζε οτι “η Θρησκεία μπορει να ειναι ειτε οπιο ειτε μια θαυμασια θεραπεια, αναλογα με το εαν χρησιμοποιειται για την υπερασπιση των καταπιεστών η των καταπιεσμενων”1.

            Ακομη, θα υποστηριζα οτι δεν υπάρχει θεμελιακη ασυμβατοτητα μεταξυ θρησκείας και σοσιαλιστικού προτάγματος, ιδιαιτερα εαν ο σοσιαλισμος σημαινει απλως ισότητα και κοινωνικη δικαιοσύνη. Το λατινοαμερικανικο ρευμα της απελευθερωτικης θεολογιας,2 που πρεσβευει οχι απλως την επουρανια ισοτητα, αλλα τον αγωνα για την επιτευξη της επιγειας ισοτητας μεσω μεταρρυθμισεων, βρισκεται πολυ κοντα στα παραδοσιακά σοσιαλιστικά κινηματα (γιαυτο και επεσυρε την μήνι της επισημης καθολικης εκκλησιας). Για τους Μαρξιστες, η θρησκεία ειναι απορριπτέα διοτι, οπως τονιζει σχετικά ο Λενιν, “ο ζυγός της θρησκείας πανω στην ανθρωποτητα ειναι απλως το προιον και η αντανακλαση του οικονομικού ζυγού πανω στην κοινωνία...(εναντιον του οποιου) πάντα θα πρεσβευουμε την επιστημονική αποψη”.3 Ειναι επομενως φανερό οτι η μαρξιστική απορριψη της θρησκειας δεν βασιζεται στο γεγονος οτι αποτελεί την κατ’ εξοχην μορφή ετερονομίας, εφοσον στηρίζεται στην εξ Αποκαλύψεως αλήθεια, αλλα στο οτι δεν στηριζεται στην “σωστη” ετερονομία, δηλαδη στο κλειστο “επιστημονικο” μαρξιστικο συστημα. 

            Αντιθετα, στο δημοκρατικο προταγμα, υπαρχει μια θεμελιακη ασυμβατοτητα μεταξυ θρησκειας και περιεκτικής δημοκρατιας,4 με την εννοια του κοινωνικου συστηματος οπου οι ανθρωποι θετουν οι ιδιοι τους νομους στον εαυτο τους. Και αυτο, διοτι η δημοκρατια, ως μια διαδικασια αυτο-θεσμισης, ειναι ανοικτη ιδεολογικα και δεν μπορει να θεμελιωνεται σε κλειστα συστηματα ιδεων, θρησκευτικων δογματων, ή μυστικιστικων πεποιθησεων που, εξ ορισμου, αποκλειουν την αμφισβητηση καποιων θεμελιακων πεποιθησεων ή ιδεων--αμφισβητηση που αποτελει το θεμέλιο της πραγματικης δημοκρατίας. Ιστορικά, μαλιστα, αυτη η ομοιοτητα ως προς τον δογματικο χαρακτηρα του “επιστημονικου”  σοσιαλισμου και της θρησκειας (μολονοτι βεβαια δεν υπαρχει συγκριση μεταξυ της...εξ Αποκαλυψεως αληθειας και μιας αληθειας που, ακομη και αν δεν μπορει να ειναι ‘επιστημονική’, στηριζεται σε μια σημαντικη ερμηνεια της κοινωνικης πραγματικοτητας) ειναι αυτη που συνεβαλε αποφασιστικά στη δημιουργια των ιεραρχιων στα κομμουνιστικά κομματα και αργοτερα στις κοινωνιες του ‘υπαρκτού’, με τα γνωστα επακολουθα. Εξελιξη, που αναρχικοι σαν τον Μπακουνιν, ειχαν προβλεψει ηδη απο τον περασμενο αιωνα.

            Αλλα δεν ειναι μονο στην “κομμουνιστική” Κούβα, οπου η Θρησκεία  βρισκεται σε άνοδο.  Σε αντιθεση με τις μητροπολιτικες καπιταλιστικες χωρες στην Ευρωπη, οπου η Θρησκεία εχει παρει τελευταια την κατιουσα, στις χωρες της περιφερειας (Νοτος) και της ημι-περιφερειας (Αν. Ευρωπη, Ελλαδα, Τουρκία κλπ) τα θρησκευτικά κινηματα φουντωνουν. Στη χωρα μας, μαλιστα, αναπτυσσεται τελευταια ενα ιδιοτυπο εθνικιστικο-νεοορθοδοξο ρεύμα (πολιτικη του εκφραση ειναι το νεοπαγες “Δικτυο 21”) που στελεχωνεται οχι μονο απο ακροδεξιούς, αλλα και απο σοσιαλδημοκρατες μεχρι και τ. Μαοικους και νυν ανανηψαντες νεορθοδοξους, που επικαλούνται ακομη και τον Αρη Βελουχιωτη διοτι, πέρα απο την ανεξαρτητη πολιτική σταση του, κυκλοφορουσε φορώντας ενα σταυρουδακι! Το φαινομενο δεν ειναι βεβαια παραδοξο οταν συμβαινει ιδιαίτερα σε μια χωρα, που ειναι η μοναδική περιπτωση μεταξυ των εταιρων της στην ΕΕ, οπου το μεν κρατος (κατα τα μεσαιωνικά προτυπα) δεν ειναι ακομη διαχωρισμενο απο την Εκκλησια, τα δε κρατικα καναλια, στη διαρκεια των θρησκευτικων (και επισημων) αργιών, ξεπερνουν σε θρησκευτικο οιστρο ακομη και την τηλεοραση των αγιατολλαδων, ενω διαφοροι θεολογοι κατεχουν πανεπιστημιακες εδρες και  παριστανουν τους φιλοσοφους !

            Το ενδιαφερον στοιχειο σε σχεση με το νεο αυτο ρευμα, που φιλοδοξει μαλιστα να παιξει τον ρολο αντιπολιτευσης στην “εκσυγχρονιστική” σοσιαλφιλελευθερη λαιλαπα που μαστιζει σημερα τον τοπο, ειναι οτι τελευταια αποπειράται να θεμελιωσει ενα, υποτιθεμενα νεο, απελευθερωτικο προταγμα. Συμφωνα με την αναλυση του ρεύματος αυτού, η σημερινη παγκοσμια κριση, οπως εκδηλωνεται με την εκρηξη της ανισοτητας, την οικολογική καταστροφη κλπ, οφειλεται στην “γενικευμενη ιδεολογικη κρίση της νεωτερικοτητας και του προταγματος της να μεταβαλλει τον ανθρωπο σε ‘θεο’ μεσα απο την κατακυριαρχηση επι της φυσεως και επι των κοινωνικων εξελιξεων”5. Ετσι, οι τ. Μαοικοι και νυν ορθοδοξοι υποστηριζουν τώρα οτι οι αιτιες της σημερινης γενικευμενης κρισης αναγονται στον ορθολογισμο του Διαφωτισμού, τον Ανατολικό κολλεκτιβισμό και τον δυτικο ατομοκεντρισμο. Ο τροπος, επομενως, για το ξεπερασμα της κρισης, ειναι αυτονοητος: η διαμορφωση ενος προταγματος για το μελλον μας και το μελλον του κοσμου, “χωρις τα δεκανικια του δυτικου ορθολογισμού” και η επιστροφη στη Θρησκεία μεσα απο την επανασυνδεση με την μεγαλη ορθοδοξη βυζαντινη παραδοση. Μια παραδοση που, υποτιθεται, ξεπερασε το διλημμα ελευθερια-ισοτητα και ατομισμος-κολλεκτιβισμος, μεσω της έννοιας του “Προσωπου”.6 Ακομη, στη θεση της ψευδο-οικουμενικοτητας του δυτικου ορθολογισμου, υποστηριζουν το κτισιμο της δικης μας ορθόδοξης “οικουμενικοτητας”, (για να σφαζομαστε, οπως ελεγε και ο Καζαντζακης στον Ζορμπά, για τον αριθμο των δακτυλων με τον οποιο θα κανουμε τον σταυρο μας) που θα θεμελιωνεται στις προσωποκεντρικες κοινοτητες.7

            Βεβαια, οι νεοορθοδοξοι δεν πρωτοτυπουν ουτε σε σχεση με την αναλυση τους για τα αιτια της σημερινης κρισης της νεωτερικοτητας, ουτε σε σχεση με την “συνθεση” στο Προσωπο. Στη πραγματικότητα, η ανάλυση τους δεν ειναι παρα μια ιδεολογική “σούπα” απο στοιχεία δυτικού μεταμοντερνισμού και  σπιριτουαλισμού (του τυπου “Νεα Εποχη” και “βαθια οικολογια”) και ορθοδοξίας της ‘καθ’ημας Ανατολής’. Ειναι γνωστό, για παραδειγμα, οτι τοσο οι μεταμοντερνιστες οσο και τα δυτικά σπιριτουαλιστικα ρευματα που αναφερα αναγουν την γενικευμενη κριση, ακριβως οπως και οι νεοορθοδοξοι, στον νεωτερικο “πολιτισμό” και τις αξιες του και οχι βεβαια στο ιδιο το θεσμικο πλαισιο της οικονομιας της αγορας και της ιδεολογιας που το στηριζει, καθως και στη συνακολουθη αναδυση της οικονομιας αναπτυξης σε Δυση και Ανατολη.8 Ακομη, τα ιδια δυτικά σπιριτουαλιστικά ρευματα, στην θεση της εννοιας του πολιτη -- που αποτελει κατακτηση της ανθρωποτητας απο τον καιρο της κλασικης Ελλαδας, της οποιας, κατα τους νεορθοδοξους, το θεοκρατικο Βυζαντιο με τους υπηκους του αποτελεί...ιστορική συνεχεια -- προτεινουν, επισης, την εννοια του α-πολιτικου “Προσωπου”.9 Ενος “προσώπου”,  που αντι να θετει το ιδιο τους νομους στον εαυτο του, θα εχει ετοιμα τα δογματα της ορθοδοξιας για το πως πρεπει να διαμορφωνει πχ την ηθικη του συμπεριφορα, μεχρι και την σεξουαλικη του δραστηριοτητα (για το τελευταιο ειναι ιδιατερα σιωπηλοί οι τ. Μαοικοι και νυν ορθοδοξοι!). Και αυτο, μολονοτι δεν υπαρχει κανενας λογος γιατι η ηθικη δεν μπορει να ειναι αυτονομη και θα πρεπει  να την εγγυαται καποιος Θεός. Αντίθετα, οπως δειχνει σε προσφατο εργο του γνωστος καθηγητης της φιλοσοφιας στο Παν. της Ουαλιας, υπαρχουν πολλοι λογοι για τους οποιους το θεολογικο πλαισιο απογυμνωνει την ηθική, ενω πολλες αρετες παυουν να ειναι τετοιες οταν αποκτουν θρησκευτικο περιεχομενο.10

            Τέλος, οι υποστηρικτές του νεου “προταγματος”  δεν μας λενε κουβεντα για το πως ακριβως οι προσωποκεντρικες κοινοτητες, εκτος απο το να αινούν τον Κυριο, θα ρυθμιζουν τα θεμελιακα οικονομικα προβληματα της κοινωνίας, ιδιαίτερα μαλιστα οταν οι ιδιοι δεν ασκουν την παραμικρη “συστημική” κριτικη στην οικονομια της αγορας. Πραγμα βεβαια σε απολυτη συνεπεια με το συμπερασμα οτι  ο Χριστιανισμός, ιστορικά, “επαναπροσδενει τον ανθρωπο και μαλιστα κατα τροπο απολυτο και χωρις διαφυγη στους αφηρημένους όρους της κοινωνικής του υπαρξης”11, δηλαδη στο θεσμικο πλαισιο.

 

(1) Guardian Weekly, 4/1/98 (2) βλ. Gustavo Gutirrez, A Theology of Liberation, 1971 (3) V. Lenin, Socialism and religion , 1905 (4) βλ T. Fotopoulos, Towards An Inclusive Democracy, Cassell, 1997, σελ. 342-45 (5) Αρδην, τ. 11 Δεκ. ‘97, σ. 28 (6) Αρδην, σ. 29-31 (7) Θ. Ζιακας, Αρδην, ο.π. (8) βλ. Towards An Inclusive Democracy κεφ. 4 (9) βλ Δημοκρατια και Φυση αρ 2, Οκτωβριος ‘96, σελ 167-71, για κριτικη απο τον M. Bookchin της σπιριτουαλιστικης προτασης για την αντικατασταση της ιδιοτητας του πολιτη με την εννοια του Προσωπου (10) R.A. Sharpe, The moral case against religious belief, SCM Press ltd, 1997, σ. 97 (11) βλ. την σημαντικη εργασία του Φ. Τερζακη, Μελετες για το Ιερό, Ελληνικά Γραμματα, 1997, σ 366-67.