Απηχήσεις από την περιπέτεια του Εμπειρίκειου λόγου

ΕΚΤΩΡ ΚΑΚΝΑΒΑΤΟΣ ποιητής

Κανείς δεν κατατρύχεται αν δεν κρατά στην τσέπη του μια πέτρα.                                                                      Α. Εμπειρίκος

Aλλο είναι να «διαβάζουμε» την Ποίηση βλέποντάς τη μόνο σαν κατάσταση μονοτροπίας του «γλωσσικού» Λόγου και άλλο σαν κατάσταση πολυτροπίας ενός γλωσσόμορφου Λόγου που ανορύσσει υπερλογικότητες.

Το έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου υπήρξε Η Πρόκληση! Και αν είχε προβλεφθεί ένα γράφημα της δράσης των παραγόντων που κινητοποιήθηκαν να πιλοτάρουν την πρόσληψη αυτού του έργου από το κοινό, θα είχαμε την εικόνα της εξέλιξης μιας παθολογίας των γραμμάτων μας σαν κόστος της εξόδου από την ακαρπία των εμμονών σε φόρμες υπό κατεδάφισιν.

Και ιδού: πώς «διαβάστηκε» από το 1935 και πέρα και πώς διαβάζεται σήμερα η «σκανδαλώδης» Υψικάμινος, η Ενδοχώρα, τα Γραπτά, η Οκτάνα, ο απίστευτα αναπεπταμένος Μεγάλος Ανατολικός; Ξενίζουν άραγε μέχρι ανατριχίλας απωθητικά, όπως άλλοτε, τρίστιχα σαν το:

Του φλοίσβου τα ψηλά βουνά

Κεχριμπαρένια αλόγατα

Στο βάθος μιας σακούλας

ή το δίστιχο από την ίδια ενότητα «Τα πουλιά του Προύθου» (Ενδοχώρα):

Φεύγουν οι νουνεχείς δρομάδες

Τα βήματά τους είναι πολίχνες

ανομβρίας

ή το απόσπασμα από την ενότητα «Η τρυφερότης των μαστών» (Ενδοχώρα);

Από το μέλι βγήκε ο προφήτης

Που μας συμβούλεψε να μείνομε

στο ρίγος

Της ικεσίας των αχνών εκφορτωμάτων.

Δεν υπάρχει στίχος, στροφή, φράση ή περίοδος στα έμμετρα ή κατά λογάδην κείμενα του Ανδρέα Εμπειρίκου που ο σημερινός αναγνώστης, έχοντας ξεφύγει από την κηδεμονία της ευαισθησίας του εκ μέρους αυτόκλητων Τσελιγκάδων του ποιητικού λόγου, να μην αισθάνεται τη χαρά, την απόλαυση, την αιθρία, προπαντός την αλκή που αποπνέει ο γεμάτος από πνευματική και συναισθηματική φόρα λόγος του Ανδρέα Εμπειρίκου. Το έργο του δεν είναι μόνο μια γενναία διακήρυξη για την ανάγκη εξόδου του ποιητικού λόγου από τις παραδοσιακές αγκυλώσεις του, εξαιτίας της χρόνιας χρησιμοποίησής του ως αχθοφόρου τής ­ κατά καιρούς ­ έγκριτης καλαισθησίας ή συναισθησίας ιδεών και συναισθημάτων, αλλά είναι και μάθημα διά παραδειγμάτων για τη δυνατότητα αιφνίδιας και απρογραμμάτιστης σύζευξης οντοτήτων, ανακαλώντας έτσι στο κλαβιέ του ποιητικού λόγου τις εισέτι αμαρτύρητες φάσεις δημιουργίας κοσμοσυστημάτων, πράγμα που ίσως να μην του πέρασε καν από τον νου.

Επιστρέφοντας στο ερώτημα: πώς «διαβάζεται» ένα λογοτέχνημα και συγκεκριμένα ένα ποίημα (αν και πρέπει να διακρίνουμε το λογοτέχνημα, ακόμα και το ποίημα σαν τέτοιο από την ποίηση / Ποίηση) εύκολα δέχεται κανείς ότι: όχι όπως «διαβάζεται ένα συμβόλαιο, ένα δικόγραφο, ένας ισολογισμός μιας βιομηχανικής επιχείρησης. Πόσο φορτισμένος, άρα ευάλωτος, διαβάζει (=πλησιάζει) ένα ποιητικό κείμενο και πόσο ένα συμβόλαιο, αν και στη δεύτερη περίπτωση, όπως και στις παρεμφερείς, ίσως να είναι πιο φορτισμένος συναισθηματικά σαν τύχει μάλιστα να είναι ο αποδέκτης του κειμένου; Πώς «διαβάζεται» ένα ποίημα από τον επιστήμονα γλωσσολόγο, από τον φιλόλογο και πώς από τον ψυχαναλυτή, τον νευροβιολόγο, τον νευροχειρουργό, τον βιοχημικό, τον φιλόσοφο, τον θεολόγο, τον κοινωνιολόγο, τον κομμουνιστή, τον θετικιστή, τον ουτοπιστή κ.λπ.; Πώς «διαβάζεται» ένα ποιητικό κείμενο από τον κριτικό σχολιαστή ενός, υπό μακροσκοπικήν οπτική, γλωσσικού φαινομένου (λες κι είναι μόνο τέτοιο) αν είναι εκπαιδευμένος για ψηλαφήσεις μόνο της γλωσσικής του επιφάνειας και όχι για περιπλανήσεις στο σηραγγώδες βάθος του;

Προφανώς εκτάκτου ενδιαφέροντος και βαρύνουσας σημασίας είναι το κεφάλαιο που αφορά στον ρόλο του κριτικού αναλυτικού λόγου, δεδομένης της παρέμβασής του στην προώθηση του ατόμου για τη μέθεξή του στα πολιτιστικά δρώμενα. Και είναι ανάγκη να τονιστεί το παραπλήσιο και σημαντικό θέμα, του κατά πόσον ο κριτικός αναλυτικός λόγος είναι εκ των ουκ άνευ, ώστε να αποτελεί τον αποτελεσματικό μοχλό, προκειμένου να καταστεί η λογοτεχνία αγαθό αναλώσιμο από το κοινωνικό σώμα; Και ακόμα: τι είναι αυτό που νομιμοποιεί το υποκείμενο του κριτικού αναλυτικού λόγου για υποδείξεις του στο πώς πρέπει να «διαβάζεται» η ποίηση από γενιά σε γενιά; Μήπως το δεδομένο ότι προεξάρχει το ειδικό βάρος της «επιστημονικής ανάγνωσης»; Ωστόσο αν το υποκείμενο αυτό συμβαίνει να είναι αγκυλωμένο στο κατά Τ.S. Κuhn «παράδειγμα», που σε γενικές γραμμές σημαίνει χρήση τυποποιημένης φιλολογίας επί του αντικειμένου, τυποποιημένη ορολογία, μεθοδολογία και ορθοτόμηση του υπό ανάλυση σώματος, ιερουργεί σ' έναν ορίζοντα που αφήνει έξω τη βίωση της ανάγνωσης στην κατάσταση σπάργωσης του λόγου από τη βία των χυμών του, κατάσταση που μετρά στην προσληψιμότητα (ας επιτραπεί ο νεολογισμός) του λογοτεχνικού προϊόντος (λ.π.) από το κοινωνικό σώμα, μιας και το λ.π. προσφέρεται (ευτυχώς όχι χωρίς εξαιρέσεις) θύμα για να περισωθεί το κύρος μιας θεωρίας με τους όρους μιας στημένης επιστημολογίας.

Λίγα ακόμα: Πριν απ' ό,τι άλλο, ο ποιητικός λόγος ρευματοδοτεί πυρήνες συναισθημάτων που είναι οι φορείς δόνησης της ψυχονοητικής μας στρωμάτωσης. Της οποίας ο χάρτης είναι τόσο ατομικός, τόσο ιδιωτικός, όσο είναι τέτοια τα δακτυλικά μας αποτυπώματα. Για μια, μέσω επαϊόντων, κηνσόρων κ.λπ. δρομολογημένη δράση αυτών των πυρήνων, αν είναι να υπάρχει ένας κώδικας που να νομιμοποιεί μερικά και άλλα όχι συναισθήματα, ας υπάρχει για να τον παραβιάζουμε. Μη και ο ανεξάντλητος αιφνιδιασμός που διατρέχει από την Υψικάμινο ώς την Οκτάνα και τον Μεγάλο Ανατολικό και που τον έχει τόσο ανάγκη το πνεύμα για να μένει μακριά από τον λήθαργο, θα εξακολουθεί να ενοχλεί ανατέλλοντος του εικοστού πρώτου αιώνα;

Ας ακούσουμε την επίκληση του Ανδρέα Εμπειρίκου:

Θεέ μου τον μαρκήσιο ντε Σαντ ν' αγαπάς

Είναι χρησμός στη ζωή και σε μας...

Τα κατάλοιπα και η σκιά του Σεφέρη

Και ο δρόμος εξακολουθεί σκληρός, σκληρότερος παρά ποτέ και μαλακώνει μόνο στα βήματα των ποιητών εκείνων που οι ψυχές των ένα με τα κορμιά των είναι εκείνων των ακραιφνών και των αχράντων...

Ο δρόμος

Είκοσι πέντε χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τον θάνατο του Ανδρέα Εμπειρίκου και εκατό χρόνια, το 2001, από τη γέννησή του, κι όμως ένα μεγάλο μέρος των γραπτών του παραμένει ακόμα ανέκδοτο.

Τα προ της «Υψικαμίνου» ποιήματά του, συγκεκριμένα, μαζί με κάποια άλλα, της δεκαετίας του '40 και από τα πεζογραφικά του κείμενα ανέκδοτα παραμένουν ακόμα: η νουβέλα του «Βεατρίκη ή ένας έρωτας του Βuffalo Βill» που έγραψε το 1945 και που αναφέρεται άμεσα στην κατοπινή δεύτερη γυναίκα του και μητέρα του γιου του, Βιβίκα. Επίσης: το σχέδιο ενός μυθιστορήματος που τελικά δεν γράφτηκε, με τίτλο «Η Πόλις» και με «ηρωίδα» την Αθήνα, το ανολοκλήρωτο προσωπικό Λεξικό του, που πρωτοπαρουσιάζεται σήμερα στα «ΠΡΟΣΩΠΑ», όπως επίσης και κάποιες ποιητικές νουβέλες μεταξύ των οποίων και τα «Τεκταινόμενα», και τα δύο (μόνο) θεωρητικά ψυχαναλυτικά κείμενα που είχε γράψει στα γαλλικά.

Στο μέλλον πρόκειται να έρθουν στο φως και οι φωτογραφίες που είχε τραβήξει (εξασκούσε τη φωτογραφία ως τέχνη, με συνείδηση επαγγελματία και είχε κάνει μάλιστα έκθεση το 1956, βλ. αφιερώματα περ. «Φωτογραφία» και περ. «Συντέλεια») διαλέγοντας ως θέματα: πορτρέτα, σκηνές από την καθημερινή αγροτική ή αστική ζωή στην Ελλάδα, στην Αγγλία, στη Γαλλία, στη Ρωσία, κ.α. και τοπία.

Έτσι, θα ολοκληρωθεί η γνωριμία τού ευρύτερου κοινού με το έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου, μια γνωριμία που ξεκίνησε ουσιαστικά μετά τον θάνατό του, όταν επανεκδόθηκαν οι πρώτες του συλλογές χωρίς τα λάθη των παλαιών εκδόσεων και πρωτοκυκλοφόρησαν τα κορυφαία έργα του: η «Οκτάνα» (ΙΚΑΡΟΣ), η νουβέλα «Αργώ» (ΥΨΙΛΟΝ) και « Η Σήμερον ως Αύριον και ως Χθες» (1984) όπως και το μυθιστόρημα «Μέγας Ανατολικός» (ΑΓΡΑ) (1990-1992). Το 1990 δημοσιεύτηκε και το μεγάλο του ποίημα «Η ʼσπρη Φάλαινα» (περ. «Συντέλεια»), το 1994 το ποίημα του 1963 «Ες Ες Ες Ερ Ρωσία» («ΑΓΡΑ»), το 1998 τα πολιτικά του ποιήματα και το πεζό «Οur dominion beyond the seas» με την αυτοανάλυση της ποιητικής του (περ. «Πολίτης» Οκτ., Νοεμ., Δεκ. 1998), το 1999 η νουβέλα του «Ζεμφύρα ή το Μυστικόν της Πασιφάης» («ΑΓΡΑ»), όπου αφηγείται τον απελευθερωτικό έρωτα μιας θηριοδαμάστριας με έναν λέοντα, και φέτος η Διάλεξη του 1963 για τον Νίκο Εγγονόπουλο («ΑΓΡΑ»).

Όπως λέει ο αποκλειστικός πλέον εκδότης του, ο Σταύρος Πετσόπουλος της «ΑΓΡΑΣ»: «Τα έργα του Εμπειρίκου κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά ευρέως το 1962, από τις εκδόσεις τσέπης τού "ΓΑΛΑΞΙΑ" (σ.σ. επί 27 δηλαδή χρόνια η "Υψικάμινος" παρέμενε εξαντλημένη) και ξανακυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις "ΠΛΕΙΑΣ" το 1974. Μόνον τότε, στα χρόνια του '70, αρχίζει να διαβάζεται συστηματικά ο Εμπερίκος και αυτό συνδέεται, κατά τη γνώμη μου, με το ότι είχε περάσει λίγος καιρός από τον θάνατο του Γιώργου Σεφέρη. Μέχρι τότε το Σεφερικό οικοδόμημα είχε δημιουργήσει στεγανά, που άφηναν κάπως στο περιθώριο το έργο ποιητών σαν τον Εμπειρίκο, τον Εγγονόπουλο, τον Καββαδία... Στη δεκαετία του '80 ο Εμπειρίκος διαβάστηκε πολύ από ένα νέο κοινό και για τους λόγους τους Σεφερικούς αλλά και γιατί οι αναγνώστες είχαν απελευθερωθεί πια από τη δεσποτεία της μονομερούς χρήσης της δημοτικής, την οποία επέβαλε μια μερίδα της Αριστεράς. Κι ακόμα, γιατί οι γενιές με την έντονη πολιτικοποίηση ενέταξαν στον προβληματισμό τους κείμενα αιρετικά και ρηξικέλευθα, που ήταν ώς τότε αποκλεισμένα από τον λογοτεχνικό κανόνα μιας κάποιας προοδευτικής σκέψης. Το 1990, με τον "Μεγάλο Ανατολικό", πουλήθηκαν πολύ οι πρώτοι δύο τόμοι, αλλά αμέσως μετά δημιουργήθηκε μια τεράστια αμηχανία και έπεσε ένας νόμος σιωπής και από τα ΜΜΕ και από την Κριτική· οπότε οι υπόλοιποι τόμοι ­ όπου βρίσκει κανείς μερικές από τις ωραιότερες σελίδες της ελληνικής λογοτεχνίας ­ πέρασαν τελείως απαραίτητοι. Η πρώτη έκπληξη και η κατακραυγή λειτούργησαν τότε ανασταλτικά και για το υπόλοιπο έργο του Εμπειρίκου. Τα τελευταία χρόνια, όμως, αρχίζει και πάλι να ζωηρεύει το ενδιαφέρον του κοινού για το σύνολο του έργου του, χωρίς πλέον τις αρχικές προκαταλήψεις».

Κέρδος οι χυμοί της ηδονής

Στο ιδιωτικό διάβασμα του ποιήματος (πέρα δηλαδή από το κλίμα που εγκαθιστούν οι επιστημονικές αναλύσεις φιλολόγων, γλωσσολόγων και των ελεύθερων τυφεκιοφόρων του κριτικού λόγου, φθεγγομένου κηνσοριστί από πόστα απυρόβλητα) ίσως να βοηθούσε ένα υποτυπώδες μοντέλο που αποπειράται να παραστήσει στον αναγνώστη τη φυσιολογία του ερεθίσματος που αυτός δέχεται από τον ποιητικό λόγο και τις μεταλλάξεις αυτού του ερεθίσματος, έτσι που η επικαρπία από αυτόν τον λόγο να μην του προσφέρεται σαν είδος σε συσκευασίες άλλων χειρών, αλλά να είναι συγκομιδή από προσωπικό του τρύγο. Έτσι το ιδιωτικό διάβασμα καθιστά τον αναγνώστη έναν τύπο αρχιτέκτονα που ωθούμενος από ιδιοσυγκρασιακούς κώδικες αναδημιουργεί με τις ύλες του κειμένου. Κέρδος οι χυμοί της ηδονής.

Η γλωσσική επιφάνεια του ποιητικού γεγονότος είναι, βασικά, ένα πλέγμα από κυψέλες εκπομπής ηχοσημάτων. Μετά από το πρώτο στάδιο λήψης αυτών των ηχοσημάτων από τις ευαίσθητες κεραίες του αποδέκτη / αναγνώστη όλο το ηχόγραμμα μεταβιβάζεται για επεξεργασία σε έναν «ψυχονοητικό» μεταλλάκτη, που, λειτουργώντας με τους όρους μιας απροσδιόριστης «χημείας» προκαλεί συνειρμικά ρεύματα που ωθούν στο ξαναρίξιμο των ζαριών για τις σχέσεις σημαινόντων και σημαινομένων, σκηνοθετώντας έτσι μίαν άλλην εκδοχή της οντοεικόνας, ένα άλλο σύμπαν οντοτήτων. Δικαιούμεθα να πιστεύουμε ότι η συνειδητοποίηση της υψηλής ευθύνης του κριτικού λόγου σε ό,τι αφορά στην αξιολόγηση της λογοτεχνικής δημιουργίας (λ.δ.) από μέρους του προηγείται της εκφοράς του. Και η ευθύνη αυτή ενέχει ένα σημαντικό βάρος αφού, ούτως ή άλλως, η λ.δ. ανήκει στο σύνολο των τεκμηρίων της πολιτισμικής μας ταυτότητας. Ύστερα απ' αυτό είναι εύλογο να σκεφτεί κανείς ότι: στον βαθμό που η συνειδητοποίηση αυτής της ευθύνης είναι από ελλειμματική έως ανύπαρκτη, ο κριτικός λόγος, οικειοποιούμεονς το «διά ταύτα», ενοχοποιείται για μια «παθολογία» της λογοτεχνίας συνδράμοντας τόσο στην τυχόν αποτελμάτωσή της όσο και στην ανιούσα ή κατιούσα μετεξέλιξή της.

Από το ανεξάντλητο θεματολόγιο που αφορά στη λ.δ. ως αγαθού προσλήψιμου από το κοινωνικό σώμα, είναι ίσως σημαντικό, να ρίχνουμε στο τραπέζι αυτήν την «προσληψιμότητα», παράμετρο που σε συνδυασμό με πολλούς παράγοντες γεννήτορές της συνοδεύουν το έργο στη διαδρομή του. Παρακάμπτω τον παράγοντα εμπορευματοποίησής του στη μορφή προϊόντος της αγοράς - βιβλίου, τηλεοπτικής παρουσίασής του ή όποιου άλλου συναφούς. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παράγοντες που ενεργοποιούνται από το γεγονός ότι το έργο είναι, ούτως ή άλλως, μια πρόκληση από ήπια έως ανατρεπτική, καθώς απευθύνεται κατ' ευθείαν και όχι κατ' ανάκλασιν προς εκείνους που η ευαισθησία τους, λειασμένη από κάποια παιδεία επιφανείας ή βάθους, εντρυφούν στο κείμενο.

Δημοσιεύθηκε στις 27 Μαϊου 2000 στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ