Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗΣ

Θανάσης Τζαβάρας

ψυχίατρος-ψυχαναλυτής, καθηγητής Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Ψυχιατρικής και των Νευροεπιστημών στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας  

Θεέ! Το φως αυτό χρειάζεται μια μέρα για να γίνει μια δόξα κοινή η δόξα των Ελλήνων που πρώτοι, θαρρώ, αυτοί, στον κόσμον εδώ κάτω έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου

Εις την οδό των Φιλελλήνων

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος υπήρξε ο χρονικά πρώτος Έλληνας ψυχαναλυτής και είναι ο πρώτος τη τάξει ψυχαναλυτής στην Ελλάδα. Σε αυτό το συμπέρασμα μας οδηγούν οι έρευνες των τελευταίων είκοσι πέντε ετών σχετικά με την ψυχαναλυτική ταυτότητά του.

Η κύρια ενασχόλησή του υπήρξε η καλλιτεχνική δημιουργία μέσα στο δραστήριο και ανατρεπτικό κίνημα του σουρεαλισμού. Η συνάντησή του με τον Αντρέ Μπρετόν και τους συνοδοιπόρους του επηρέασε τα μέγιστα τον Εμπειρίκο, και όπως έχει δηλώσει ο ίδιος, αυτές οι συναναστροφές άλλαξαν το νόημα της ζωής του.

Οι υπερρεαλιστές εστήριξαν το εγχείρημά τους, καλύτερα την επανάστασή τους, σε δύο θεμελιακές θεωρίες και ιδεολογίες: τον μαρξισμό και τον φροϋδισμό. Η μεν σχέση τους με τον μαρξισμό και κυρίως με τα κομμουνιστικά κόμματα υπήρξε θυελλώδης, αλλά δεν αφορά το θέμα μας, οι δε σχέσεις τους με τον φροϋδισμό συμπεριελάμβαναν πλήθος δυσκολιών και παρεξηγήσεων, που αυτές μας ενδιαφέρουν. Η βασική παρεξήγηση διέπεται από την ιδεολογικοποίηση και πριμοδότηση από τη μεριά τους μερικών από τα ψυχικά φαινόμενα, που ανέδειξε μέσα στη θεωρία του ο Φρόυντ. Η υπεραξία του ονείρου, των αυτόματων προϊόντων της ψυχικής ζωής και μιας ξέφρενα απελευθερωμένης σεξουαλικότητας αποτελούν μερικά από τα πεδία δυσπιστίας των ψυχαναλυτών απέναντι στις υπερρεαλιστικές προτάσεις και δημιουργίες. Σε σημείο που ο ίδιος ο Φρόυντ έβρισκε, όπως εδήλωσε, τους σουρεαλιστές ιδιαίτερα λογικούς (ορθολογικούς θα ήταν η σωστότερη απόδοση). Όπως και να είχε το θέμα, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα στο Παρίσι του Μεσοπολέμου και του υπερρεαλισμού δημιουργούσε μια λίαν θετική στάση απέναντι στην ψυχανάλυση, η οποία, με καθυστέρηση μεν, εισήρχετο στη γαλλική πνευματική ζωή με σπουδή και ζήλο (η Ψυχαναλυτική Εταιρεία των Παρισίων ιδρύεται το 1926). Έτσι ο νεαρός ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος ενέγραψε στη ζωή του την ψυχανάλυση και ψυχαναλύθηκε για τρία χρόνια με τον Αλσατό ιατρό και ιδρυτικό μέλος της Γαλλικής Εταιρείας Ρενέ Λαφόργκ.

Θα πρέπει τότε να διαμόρφωσε την επιθυμία του να γίνει ψυχαναλυτής και έτσι, όπως δείχνουν όλες οι ενδείξεις, έπραξε ό,τι για την εποχή εκείνη ήτανε απαραίτητο για τη σχετική του μόρφωση, πέραν φυσικά από την προσωπική του ψυχανάλυση. Την επιθυμία αυτή θα την υλοποιήσει κάποια χρόνια αργότερα, έπειτα πάντως από μια αποτυχημένη προσπάθεια να ασχοληθεί με τις επιχειρήσεις της οικογένειας Εμπειρίκου. Είναι σήμερα πια γνωστό ότι ο Ανδρέας Εμπειρίκος, με μία, όχι τυχαία βέβαια, δίδυμη πράξη, εισήγαγε το 1935 την ψυχανάλυση ως κλινική πρακτική και τον υπερρεαλισμό ως κίνημα και άποψη για τη ζωή και την τέχνη.

Η συμπόρευση ψυχανάλυσης και σουρεαλισμού, που χαρακτήρισε εκείνη τη δεκαετία του 1930 ένα τμήμα μόνον της γαλλικής ψυχανάλυσης, με πιο γνωστό παράδειγμα την περίπτωση του Ζακ Λακάν, δεν υπήρξε σε καμία περίπτωση μία αποδεκτή εκδοχή και εξέλιξη της φροϋδικής σκέψης. Θα μπορούσαμε μάλιστα να υποθέσουμε πως μέρος της απαξίας, που ακόμη σήμερα εκφράζεται από μία καλώς σκεπτομένη ιατροκεντρική και αμερικανότροπο ψυχανάλυση απέναντι στη γαλλική ψυχανάλυση, έλκει την καταγωγή της από αυτή τη συμπόρευση. Για να επανέλθουμε όμως σε αυτό το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 και στη μικρή και συντηρητική Αθήνα του πνεύματος, το ενέργημα του Εμπειρίκου προκάλεσε γενική καταβοή του τύπου: πώς αυτός ο γόνος εφοπλιστικής οικογένειας τολμά ενάντια στο λογοτεχνικό κατεστημένο να δημιουργεί έξω από τις παραδεκτές συμβάσεις και πώς αυτός ο μη γιατρός τολμά να προτείνει θεραπείες και μάλιστα βασισμένες στις θεωρίες τού αντίχριστου, πανσεξουαλιστή και Εβραίου Φρόυντ! Η διπλή αυτή κατακραυγή για την τέχνη του και την ψυχανάλυσή του θα συνοδεύσει τον Εμπειρίκο μέχρι τον θάνατό του, ή καλύτερα μέχρι και σήμερα που γράφονται αυτές οι γραμμές. Χωρίς καμία πρόθεση να ηρωοποιήσουμε τον πρώτο Έλληνα ψυχαναλυτή, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε κάποιες σαφείς απαντήσεις σχετικά με τα ψυχαναλυτικά χαρακτηριστικά του Ανδρέα Εμπειρίκου.

Εκπαιδευμένος λοιπόν ο ψυχαναλυτής Ανδρέας Εμπειρίκος, σύμφωνα με τα κρατούντα στη διεθνή ψυχαναλυτική κοινότητα πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε μία τυπική σε μορφή, πλαίσιο και θεραπευτική συμφωνία με τους ασθενείς του κλινική πρακτική. Αυτό το συμπέρασμα συνάγεται από τις μαρτυρίες που διαθέτουμε από τους λιγοστούς ψυχαναλυόμενους του Εμπειρίκου, που θέλησαν να μιλήσουν σχετικώς. Τούτο θα πρέπει να κατανοηθεί στο πλαίσιο της επιφυλακτικότητας των ασθενών της περιόδου 1935-1951, όταν δηλαδή έδρασε ο Εμπειρίκος και όταν στην ελληνική κοινωνία υπήρχε κατακραυγή για την ψυχανάλυση και την ενασχόληση με αυτήν. Παράλληλα ο Εμπειρίκος ευρισκόμενος έξω από κάθε συμβατική ψυχιατρική δραστηριότητα ­ νοσοκομεία, κλινικές κ.λπ. ­ δεν είχε επαφή με τους ψυχιάτρους της εποχής του. Αντίθετα γνωρίζουμε ότι είχε συνεχείς επαφές με τους Γάλλους συναδέλφους του, ότι παρακολουθούσε ανελλιπώς την ψυχαναλυτική βιβλιογραφία και, κυρίως, ταξίδευε συστηματικά στο εξωτερικό, εκτός φυσικά από την περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Μαρτυρίες για την ψυχαναλυτική του πρακτική θα συναντήσουμε μετά τον πόλεμο, όταν με τη υποστήριξη της Μαρίας Βοναπάρτη ένας πρώτος πυρήνας ψυχαναλυτικά ενήμερων ψυχιάτρων θα πλαισιώσει τον Εμπειρίκο. Οι Γεώργιος Ζαβιτσιάνος και Δημήτριος Κουρέτας μαζί με τον Ανδρέα Εμπειρίκο θα αποτελέσουν την πρώτη Ελληνική Ψυχαναλυτική Ομάδα, που θα επισημοποιηθεί το 1950 με την αποδοχή της από την Ψυχαναλυτική Εταιρεία των Παρισίων.

Αυτό που δεν είναι ευρέως και σαφώς γνωστό είναι ότι, σύμφωνα με τα μέχρι και σήμερα ψυχαναλυτικά κρατούντα, για να γίνει κάποιος μέλος ψυχαναλυτικής εταιρείας θα πρέπει να έχει κάνει διδακτική ψυχανάλυση με έναν διδάσκοντα ψυχαναλυτή. Η Διεθνής Ψυχαναλυτική Ένωση προφανώς αναγνώριζε αυτή την ιδιότητα στον Εμπειρίκο στηριζόμενη στις μαρτυρίες των Γάλλων συναδέλφων του, την ιστορικογεωγραφική συγκυρία και την υποστήριξη της Μαρίας Βοναπάρτη. Για να γίνουν λοιπόν δεκτοί οι Ζαβιτσιάνος και Κουρέτας ως μέλη της Εταιρείας των Παρισίων θα πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο, και τούτο επαρκείς πληροφορίες και συγκλίνουσες ενδείξεις μάς το επιβεβαιώνουν σήμερα, πως ο Ανδρέας Εμπειρίκος υπήρξε ο διδάσκων ψυχαναλυτής και των δύο ψυχιάτρων. Αυτή η διαπίστωση της ιστορικής έρευνας ορίζει χωρίς καμία αμφιβολία τον Ανδρέα Εμπειρίκο τον πρώτο τη τάξει Έλληνα ψυχαναλυτή. Παραμένει να κατανοήσουμε γιατί με κρύφιον τρόπον αυτή η σαφής πληροφορία δεν έγινε γνωστή παρά μόνον τη δεκαετία του 1980. Αυτό το νόμιμο ερώτημα για ψυχαναλυτικά πράγματα συμβαδίζει και με τη μυθολογία περί ποινικών διώξεων, μηνύσεων και αστυνομικών παρενοχλήσεων που εξακολουθούν να συνοδεύουν τον ψυχαναλυτή Ανδρέα Εμπειρίκο, ακόμη και κάτω από επίσημες σύγχρονες ψυχαναλυτικές γραφίδες.

Χωρίς αμφιβολία, ο ποιητής και ψυχαναλυτής Ανδρέας Εμπειρίκος δεν ήτανε απλός και συμβατικός άνθρωπος. Με μια κουβέντα επρόκειτο για έναν sui generis χαρακτήρα που δυνάμει ενοχλούσε πλήθος καλώς σκεπτομένων συμπολιτών του. Ο υπερρεαλισμός και η ψυχανάλυση συμπλήρωναν ένα κοινωνικό σκηνικό, που, πρώιμα μάλιστα, γέμισε από ιστορίες και ανέκδοτα, τα οποία βρίσκουμε διάσπαρτα σε περιοδικά, απομνημονεύματα και χρονογραφήματα. Ακόμη και οι φίλοι του Ο. Ελύτης, Ν. Βαλαωρίτης, Γ. Τσαρούχης κ.λπ., παρ' όλο τον θαυμασμό που είχαν για την τέχνη του και την αγάπη για το πρόσωπό του, τακτικά εκφράζουν δυσκολίες στο να καταλάβουν την πολύπλοκη και μεικτή επιλογή ζωής του.

Για τους ποικίλους πάντως επαγγελματίες των ψυχικών πραγμάτων, σε αυτές τις ζοφερές περιόδους τού φόβου και του άγχους μέσα στον δραματικό Εμφύλιο και τις συνέπειές του, η ηθελημένη αποχώρηση του Εμπειρίκου τον Απρίλιο του 1951 θα πρέπει να ήτανε και κάποια ανακούφιση. Όταν ο Δ. Κουρέτας έλεγε ότι... «κάποιος τον κάρφωσε», εννοούσε προφανώς ότι ο οποιοσδήποτε θα μπορούσε να το είχε κάνει και τούτο να είχε και αποτέλεσμα. Παρεμπιπτόντως θεωρούμε αναγκαία την πληροφορία πως περιπέτειες με τα ιατρικά περιβάλλοντα και τη Δικαιοσύνη είχαν πολλοί μη γιατροί ψυχαναλυτές στη Βιέννη, το Παρίσι και το Λονδίνο. Θα πρέπει πάντως να τονιστεί εδώ ότι, όπως δεν υπάρχουν ίχνη κάποιας νομικής ενέργειας ενάντια στον Εμπειρίκο, έτσι δεν υπάρχουν ίχνη συμπαράστασης στην περιπέτειά του εκτός από την αμοιβαία εκτίμησή του με τη Μαρία Βοναπάρτη (και αυτή μη γιατρό) και φυσικά την απεριόριστη συμπαράσταση των καλλιτεχνών φίλων του. Ο Γιάννης Τσαρούχης έφτασε μάλιστα να μου σχολιάσει τα γεγονότα περί το 1950 λέγοντας: «Επιτέλους τον κέρδισε η ποίηση».

Επεξεργασία φροϋδικών ιδεών

Τελευταίο και σημαντικό στοιχείο για έναν συγγραφέα του βεληνεκούς του Ανδρέα Εμπειρίκου είναι το ελάχιστο μέγεθος της ψυχαναλυτικής του συγγραφής. Γνωρίζουμε βέβαια το άρθρο του «Μία περίπτωση ιδεοψυχαναγκαστικής νεύρωσης μαζί με πρώιμες εκσπερματώσεις» (Revue Francaise de Ρsychanalyse Juillet - Septembre 1950) γραμμένο γαλλικά, το οποίο έχουν σχολιάσει εκτενώς οι Έρη και Γιώργος Κούριας στο Ψυχανάλυση και Ελλάδα (1984, σ. 109-130) και το αδημοσίευτο «Μία περίπτωση ασύνειδης ομοφυλοφιλίας», και αυτό γραμμένο στα γαλλικά. Προτού τα δούμε δημοσιευμένα και τα δύο στη δίγλωσση έκδοση που προγραμματίζεται, μπορούμε να σχολιάσουμε βραχύτατα τα δύο αυτά κείμενα. Πρόκειται για τυπικές περιγραφές ψυχαναλυτικών περιπτώσεων κατά το πρότυπο των φροϋδικών Πέντε Ψυχαναλύσεων, ένα είδος και ήθος γραφής που έχει επικρατήσει στη διεθνή ψυχαναλυτική βιβλιογραφία. Περιττό να τονιστεί πως τα γαλλικά των άρθρων είναι αντάξια της συγγραφικής δεινότητας του Ανδρέα Εμπειρίκου. Να τονιστεί ωσαύτως πως πολλοί παλαιοί, αλλά και σύγχρονοι ψυχαναλυτές δεν χαρακτηρίζονται από μια άφθονη και ποιοτική ψυχαναλυτική συγγραφή.

Στην πρώτη μου παρέμβαση για τον ψυχαναλυτή Ανδρέα Εμπειρίκο (1981) είχα προτείνει την υπόθεση πως θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε μέρος της δημιουργίας του ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκου ως τη συμμετοχή του στην επεξεργασία των φροϋδικών ιδεών. Η πρόταση ήταν επισφαλής, γιατί και στους φιλολογικούς κύκλους υπάρχει μεγάλη επιφυλακτικότητα για τέτοιες αναγνώσεις της λογοτεχνίας, δικαίως άλλωστε αν κρίνει κάποιος τις αυθαιρεσίες ψυχαναλυτών που με βάναυσο τρόπο ψευδο-ψυχαναλύουν δημιουργούς και έργα, στα δε ψυχαναλυτικά περιβάλλοντα ελλοχεύει ο δίκαιος φόβος εκπόρνευσης των ψυχαναλυτικών προτάσεων. Στην περίπτωση του Εμπειρίκου η πέτρα του σκανδάλου φέρει το όνομα τού Μεγάλου Ανατολικού, είτε με τις ευφάνταστες φήμες πριν από τη δημοσίευσή του είτε με το «σκάνδαλο» που δήθεν προκάλεσε η κυκλοφορία του, σε σημείο που η ψυχαναλυτική κοινότητα ένιωσε την ανάγκη να πάρει τις αποστάσεις της! Το ψυχαναλυτικό ζήτημα που τυχόν θέτει ο Μεγάλος Ανατολικός είναι αντικείμενο ειδικής μελέτης, που δεν έχει γίνει ακόμη.

Και όμως διαβάζοντας το πρόσφατα δημοσιευθέν Ζεμφύρα ή το μυστικόν της Πασιφάης (συγγραφή 1945), ο ψυχαναλυτικά ενήμερος αναγνώστης αναγνωρίζει, με μικρά περιθώρια αμφιβολίας και μόνον από τη φράση «Γι' αυτό της ήτο αδύνατον να δη ποτέ να δέρνουν ένα παιδί» (σ. 18, αράδα 22), έτσι όπως περιβάλλεται από τις περιγραφές των φαντασιώσεων της Ζεμφύρας ως πηγή έμπνευσης του ποιητή-ψυχαναλυτή, το σημαντικό άρθρο του Φρόυντ (1919) Χτυπάνε ένα παιδί. Μία κλινική ανάγνωση αυτού του κειμένου δεν θα αφαιρούσε τίποτε ούτε από την ποιητική του αξία ούτε από την κλινική του αγχίνοια... Πάντως θα μπορούσαμε να διακρίνουμε και στον ποιητή μας κάποια αμφιβολία για την πρόσληψη του έργου του, εάν διαβάσουμε τα όσα απολογητικά λέει για τον ποιητή της Ζεμφύρας... στη σελίδα 4 και τις αράδες 10 με 17. Ο Εμπειρίκος το 1945 μόλις έχει γυρίσει από την τραυματική εμπειρία της ομηρείας και είναι τραγικά μόνος και άδικα παρεξηγημένος. Τούτο εν μέρει δεν έχει επαρκώς αλλάξει μέχρι σήμερα.

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ στις 27 Μαϊου 2000