1.

Πότε ο ποιητής ήτανε τόσο ξένος, εξόριστος, αλλότριος από τον άλλο άνθρωπο όσο σε καιρούς χαλεπούς σαν τους δικούς μας, in durftiger Zeit1, σε χρόνους στερημένους ;

Κι αν ο Χαίλντερλιν έθετε το ερώτημα στη αυγή των Νέων Καιρών, ποια απάντηση θα δίνονταν στο βαθύ λυκόφως μιας εποχής παγκοσμιοποιημένης αλλοτρίωσης;

H εξορία του ποιητή είναι το μέτρο της αποξένωσης του ανθρώπου

Εξόριστος ο ποιητής από τον τόπο, εκτός τόπου εν παντί τόπω, διαμένει στον Ού-Τόπο αυτού που δεν υπάρχει ακόμα, στην κατοικία που αναζητά ακόμα ο άνθρωπος επί της γης.

Εξόριστος είναι ο ποιητής και από τον χρόνο του, εκτός χρόνου εν παντί χρόνω, μένοντας, όμως πάντα πιστός στις ρίζες του στο χρόνο, καθώς ζητούσε κι ο μέγας επαναστάτης Λέων Τρότσκι.

....

- να ‘μαστε πιστοί στην πατρίδα μας μέσα στον χρόνο2

Ο Ποιητής, όπως κι ο επαναστάτης, μένει πιστός στην εποχή του και ταυτόχρονα εξόριστος απ΄την πατρίδα του μέσα στον χρόνο, σε ρήξη με όσα και όσους την διαφεντεύουν, εκτός νόμου, σε διωγμό.

Είναι παρά-φωνος σε σχέση με την φωνή των κυρίαρχων. Κ’είναι αυτή η παραφωνία, που διαταράσσει τον «κοινό λόγο», τον κοινό τόπο, τον κοινό χρόνο, τον «κοινό νου», αυτό ακριβώς που συνιστά, όπως έγραφε ο Mallarmé, το ίδιο το jeu litteraire, το παιχνίδι της τέχνης του λόγου ως την κατ’εξοχήν διαφωνία με την «ώρα», l’ heure3. Το ποιητικό έργο συντελείται έτσι σαν dechirure temporelle - για να το πούμε με τα λόγια του Maurice Blanchot4: είναι η τραυματική διάρρηξη του χρόνου, η ρήξη με τον χρόνο μέσα στον χρόνο, η εσωτερική του αιμορραγία.

Η αποξένωση του ποιητή από τον άλλον άνθρωπο είναι το μέτρο της εξορίας του ανθρώπου από τον άλλον κι από τον ίδιο τον εαυτό

Τούτο, όμως, είναι κι η αρνητική απόδειξη, a contrario , ότι ο ποιητής δεν είναι κάποιος ανάμεσα στους ανθρώπους αλλά το μέτρο του ανθρώπου μέσα στο γένος των ανθρώπων, ό,τι αναδεικνύει την ειδοποιό διαφορά του ειδολογικού του όντος (Gattungswesen)5, των δυνατοτήτων του ως ιστορικής ύπαρξης.

Ο άνθρωπος υπάρχει, αναπτύσσεται, ζει σαν Homo Poeticus. Σαν homo economicus δεν υπάρχει καν.

Ο άνθρωπος είναι εξόριστος όπως και ο ποιητής. Είναι ο άνθρωπος - ποιητής, ο homo poeticus. Πορεύεται στον τόπο της εξορίας του, τόπο του Χρόνου, την Ιστορία. «Ταις των δακρύων του ροαίς της ερήμου το άγονον» γεωργεί. Ζει και «ποιεί», όπως ο Ερωτας του Αγάθωνα στο πλατωνικό Συμπόσιο, «εν πόνω, εν φόβω, εν πόθω, εν λόγω»6. Ζει ανασκαλίζοντας διαρκώς τις στάχτες των υπαρχόντων να βρει την σπίθα αυτού που δεν υπάρχει ακόμα, το «εν δυνάμει», τις δυνατότητες - ή και το Αδύνατο.

Ζωή δεν υπάρχει «επί του παρόντος», στο παρόν σαν παρόν και μόνο. Ζεις στον βαθμό που ζεις το μέλλον μέσα στο παρόν. Αυτή είναι και η ελπίδα να βρεις ξανά τον Χαμένο Χρόνο.

Η ποίηση δεν έχει άλλη ελπίδα. Δεν υπάρχει μέλλον για την ποίηση εάν δεν γίνει ποίηση το μέλλον του ανθρώπου.

2.

Ο Αριστοτέλης μας δίδαξε πρώτος να αναζητούμε τις ρίζες της ποιητικής λειτουργίας όχι σε μυθικές ή μεταφυσικές αλλά στις φυσικές αιτίες της ανθρώπινης πράξης7. Εδειξε ότι η ποίηση δεν πέφτει από τον ουρανό αλλά αναβλύζει από την γη των ανθρώπων, την αφετηρία, δυνατότητα και εφαλτήριο κάθε «εφόδου στον ουρανό».

Η ποίηση πηγάζει από την ολότητα των σχέσεων που ο Μαρξ ονομάζει «μεταβολισμό του ανθρώπου και της φύσης», «ολική παραγωγή και αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής» μέσω της εργασίας και του Ερωτα, «εν πόνω και εν πόθω»

Η καταγωγή της Ποίησης - και κάθε Τέχνης, μια και ο πυρήνας κάθε καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι η ποιητική λειτουργία - συμπίπτει με την καταγωγή του ανθρώπου, την διαδικασία ανθρωπογένεσης.

Η μετάβαση από την απλή βιολογική προσαρμογή στο περιβάλλον στην κοινωνική παραγωγή με την εργασιακή διαδικασία μέσω της ανάπτυξης εργαλείων είναι εκείνη που προσδιορίζει την διαδικασία διαμεσολάβησης (Vermittlung) ανάμεσα στη Φύση και τον άνθρωπο και τον διαφορίζει από τα άλλα ζώα.

Η εργασία με εργαλεία δεν ικανοποιεί απλώς άμεσες βιολογικές ανάγκες, δεν απαντά μόνο στο άμεσο αίτημα της φυσικής συγκρότησης του ανθρώπου. Η «απάντηση» που δίνει στο «ερώτημα» της Φύσης δημιουργεί νέα ερωτήματα, που απαιτούν νέες απαντήσεις κι όχι απλώς αντανακλαστικές αντιδράσεις, ερωτήματα και απαντήσεις, ένα «διάλογο» που η Φύση από μόνη της χωρίς το διαφοροποιημένο αυτό μέρος της, τον άνθρωπο, δεν θα είχε δημιουργήσει:

«η ικανοποίηση της πρώτης ανάγκης, η δράση για την ικανοποίησή της και το μέσο με το οποίο η ικανοποίησή της επιτεύχθηκε, οδηγεί σε νέες ανάγκες. Κι αυτή η ικανοποίηση των νέων αναγκών είναι η πρώτη ιστορική πράξη»8.

Η δημιουργία, ακριβώς, μιας ανάγκης που δεν υπήρχε πριν για ό,τι δεν υπάρχει ακόμα και δεν είναι ακόμα συνειδητό συνιστά το Ουτοπικό, με την έννοια που δίνει ο Ernst Bloch, και που συνυφαίνεται εξ αρχής με το Ιστορικό, με την ρίζα της Ιστορίας, την πρώτη ιστορική πράξη: την δημιουργία της νέας ανάγκης, πέρα από την πρώτη άμεση ανάγκη, έναν χώρο που την υπερβαίνει, μια νέα διάσταση του φυσικοϊστορικού κόσμου, ένα Totum Novum εν σπέρματι.

Η νέα ανάγκη, με την σειρά της, ασκεί πίεση για την ικανοποίησή της, δίνοντας έτσι ώθηση , πρώτα απ΄όλα για την επανεξέταση των δυνατοτήτων του μέσου ικανοποίησης, του εργαλείου, της τεχνολογίας ως διαμεσολαβητή της εργασιακής διαδικασίας του κοινωνικού μεταβολισμού των ανθρώπων και της Φύσης. Η διερεύνηση του «εν δυνάμει» εντός του «εν ενεργεία» είναι η κινητήρια δύναμη των «υποκειμενικών» στιγμών της εργασιακής διαδικασίας, της ανάδυσης της υποκειμενικότητας, της αφύπνισης της συνείδησης μέσα σε ότι δεν είναι ακόμα συνειδητό. Οι υποκειμενικές αυτές στιγμές της εργασίας με την εξέταση του δυναμικού των μέσων της, από την μια εξετάζουν τις δυνατότητες της παρά πέρα ανάπτυξής της, τον ορίζοντα του μέλλοντος, κι απ’ την άλλη, με αφετηρία αυτό τον διανοιγόμενο ορίζοντα, επανεκτιμούν τα αποτελέσματα της μέχρι τότε παραγωγικής διαδικασίας σε ενότητα με την ίδια την διαδικασία, μαθαίνουν απ΄το ιστορικό παρελθόν9. Αυτή η δραστηριότητα συνειδητοποίησης και κατανόησης της πράξης μέσα στο «Μη Εισέτι Συνειδητό» της ίδιας της πράξης (Die bewuste und die gewusste Tatigkeit in Noch-Nicht-Bewussten) είναι ακριβώς η κατά Bloch Ουτοπική Λειτουργία (utopische Funktion)10.

Η ουτοπική λειτουργία της εργασίας δεν ακυρώνει αλλά συνυφαίνεται με τις δύο φυσικές αιτίες στις οποίες ο Αριστοτέλης αποδίδει τη γένεση της ποίησης: το «μιμείσθαι» και το «χαίρειν τοις μιμήμασιν» και μέσα από τις οποίες ο άνθρωπος «τας μαθήσεις ποιείσθαι δια μιμήσεως τας πρώτας»11.

Ακολουθώντας το δρόμο του Σταγειρίτη στους μοντέρνους καιρούς μας, ο Walter Benjamin μιλάει για τον καίριο ρόλο της μιμητικής λειτουργίας ως ιστορικά αναπτυσσόμενης στον άνθρωπο ικανότητας, φυλογενετικά και οντογενετικά. Η Φύση δημιουργεί ομοιότητες κι ο άνθρωπος τις αναζητεί. Ψάχνει ομοιότητες κι αντιστοιχίες, αισθητές και μη αισθητές, στον εαυτό του και στον κόσμο, στο μακρόκοσμο και το μικρόκοσμο. Εχει την ενόρμηση «να γίνει όμοιος και να συμπεριφέρεται μιμητικά»12. Να παριστάνει, να αναπαριστάνει και έτσι να ανα-στοχάζεται το μιμούμενο αντικείμενο του πόθου. Μέσα από τον ανα-στοχασμό της αναπαράστασης, να γνωρίζει να μαθαίνει και να χαίρεται. Η μίμηση εδώ, ιδιαίτερα στα αρχαιότερα στάδια, δεν είναι απλή μηχανική αναπαραγωγή. Παίζει τον ρόλο μιας μαγικής παρέμβασης στο κοσμικό είναι. Εχει μια λειτουργία ουτοπικής επιδίωξης του ποθούμενου. Αργότερα, η μιμητική λειτουργία γίνεται ολοένα πιό εύθραυστη, παρακμάζει ή μεταμορφώνεται. Η επίδρασή της είναι βαθειά στο σχηματισμό της γλώσσας, που για τον Benjamin αποτελεί το «υψηλότερο επίπεδο μιμητικής συμπεριφοράς και το πληρέστερο αρχείο μη αισθητής ομοιότητας»: ένα μέσο όπου οι προγενέστερες δυνάμεις μιμητικής παραγωγής και κατανόησης πέρασαν χωρίς να αφήσουν υπόλειμμα»13.

Η Ουτοπική λειτουργία εμπεριέχει και συνάμα υπερβαίνει τη μιμητική ικανότητα, το «μιμείσθαι», το «χαίρειν τοις μιμήμασι», το «μαθαίνειν δια της μιμήσεως». Είναι ο πυρήνας της ποιητικής λειτουργίας, η ψίχα της. Όπως, όμως, είδαμε, αυτή η λειτουργία είναι πρωταρχικά Στιγμή (Moment), καίριας σημασίας της ίδιας της εργασιακής διαδικασίας διαμεσολάβησης, μέσω των εργαλείων, του αναπτυσσόμενου κοινωνικού μεταβολισμού ανθρώπου και Φύσης. Στιγμή της ίδιας της ανθρωπογένεσης, της ανάδυσης του tool-making animal ως homo sapiens. Μ΄άλλα λόγια ο homo δεν θα γίνονταν sapiens εάν δεν ήταν homo poeticus!

Με την εξελικτική διαμόρφωση των νευροβιολογικών προϋποθέσεων και τη διαλεκτική ανάμεσα σ’ αυτές τις προϋποθέσεις και το μεταβαλλόμενο από την εργασία φυσικό - ιστορικό περιβάλλον αναδύεται και αναπτύσσεται ό,τι οι επιστήμονες ονομάζουν «συμβολική ικανότητα». Τα πρώτα της καλλιτεχνικά δημιουργήματα, η σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα τα τοποθετεί 40 - 50.000 χρόνια π.Χ., ενώ αργότερα, γύρω στο 30.000 π.Χ. συντελείται κυριολεκτικά μια «συμβολική επανάσταση», μια έκρηξη καλλιτεχνικής ανθοφορίας. Η σύνδεση της ανάπτυξης της συμβολικής ικανότητας με την ανάπτυξη της διαδικασίας και των μέσων της κοινωνικής εργασίας είναι ισχυρότατα πλέον τεκμηριωμένη.

Η διαμάχη για το αν η γένεση της τέχνης έγινε με βαθμιαίες εξελικτικές αλλαγές ή μέσα από επαναστατικές εκρήξεις συχνά οδηγεί σε μονόπλευρες περιχαρακώσεις και προσεγγίσεις. Η Ιστορία είναι μη γραμμική και πολυρρυθμική. Οι ποσοτικές μεταβολές οδηγούν σε ποιοτικές ρήξεις, σε άλματα σύμφωνα με τη διαλεκτική αντίληψη, που πολλοί βιάστηκαν να την θάψουν. Οι «συμβολικές επαναστάσεις» και οι αιφνίδιες επιταχύνσεις των ιστορικών ρυθμών προετοιμάστηκαν από χιλιετίες ανεπαίσθητων μεταβολών στην εργασιακή διαδικασία. Το σημαντικό και κύριο είναι να έχουμε την τελευταία σαν την αναγκαία ιστορική - υλική αφετηρία. Απ΄αυτή την άποψη και χωρίς να υπεισερχόμαστε στην πάντα επίκαιρη και στις μέρες μας, έντονα αναζωπυρωμένη σχετική συζήτηση των ειδικών επιστημόνων, δεν θα ήταν άστοχο να σκεφτεί κανείς ότι ο Homo poeticus δεν είναι μόνο ο Homo sapiens sapiens αλλά ήτανε και ο Homo sapiens neanderthalensis .

Μελέτες όπως του Joao Zilhao του Πανεπιστημίου της Λισσαβόνας, που επανεξετάζει με τον Francesco d’ Errico τα γνωστά από τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 ευρήματα ανθρώπων του Νεάντερνταλ στη Grotte du Renne στο Arcy-sur-Cure φαίνεται να ενισχύουν θέσεις που έχει υποστηρίξει ο Alexander Marshack : η ανάδυση της συμβολικής ικανότητας και δημιουργίας, στην μετάβαση από την Μουστέρεια στην Οψιμη Παλαιολιθική Περίοδο, εμφανίζεται και στο άλλο σκέλος της εξέλιξης των ανθρωποειδών. Ένα ελάχιστο, γνωστό από παλιά αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα προς εξέταση είναι τα ευρήματα από το Shanidar IV, ένα σπήλαιο στο Ιράκ με ενταφιασμένους ανθρώπους του Νεάντερνταλ. Εκεί, ο μακρινός αδελφός μας έθαβε το ταίρι του πάνω σε κλώνους πεύκων και καλύπτοντάς το με ένα ανάλαφρο στρώμα από πανέμορφα άνθη.

Από κάθε άποψη η συμβολική αυτή ενέργεια είναι μια ποιητική πράξη.

Αναμφίβολα στις αρχέγονες εποχές της ανθρωπογένεσης και στα πρώιμα στάδια του Homo sapiens sapiens, η ουτοπική - ποιητική λειτουργία ήταν σύμφυτη με την εργασιακή διαδικασία, δεν αυτονομούνταν ούτε μετατοπίζονταν κι εγκιβωτίζονταν σε κάποιο «εποικοδόμημα».

Η διάκριση ανάμεσα σε βάση και εποικοδόμημα προϋποθέτει τον καταμερισμό της εργασίας, όπως αναπτύσσεται από την εμφάνιση της γεωργίας και πέρα. Είναι η πίεση των διαρκώς νέων αναγκών που ωθεί στον μεγαλύτερο καταμερισμό της εργασίας, την ανάπτυξη της τεχνολογίας, τη δημιουργία ενός πλεονάσματος που ανοίγει ένα χώρο πέρα από την άμεση ανάγκη, τον χώρο της κουλτούρας.

Με την ανάπτυξη, όμως, του καταμερισμού της εργασίας αρχίζει κι η αλλοτρίωσή της, η κοινωνική διαφοροποίηση, η εμφάνιση των ταξικών διαιρέσεων και η απόσπαση του πλεονάσματος από τους άμεσους παραγωγούς - ο καθοριστικός παράγοντας στη διαμόρφωση της σχέσης των κυρίαρχων με τους κυριαρχούμενους16.

Είναι η ανάπτυξη του καταμερισμού της εργασίας, ο διαχωρισμός της χειρωνακτικής από την πνευματική εργασία κι η παραπέρα υποδιαίρεση και των δύο, που επιτρέπει την απόσπαση του πλεονάσματος της υπερεργασίας, των άμεσων παραγωγών και έτσι και του πέραν της άμεσης ανάγκης χώρου, της ίδιας της κουλτούρας, για λογαριασμό των κυρίαρχων. Η αυτονόμηση της πνευματικής σφαίρας επιτρέπει την πρόοδό της με τίμημα αφάνταστη κοινωνική οδύνη. Απ΄αυτή τη σκοπιά ο W.Benjamin, στις Θέσεις του για την έννοια της Ιστορίας, σωστά παρατήρησε ότι κάθε μνημείο της κουλτούρας είναι και τεκμήριο βαρβαρότητας17.

Η αυτονομία της πνευματικής σφαίρας επιτρέπει την φετιχοποίησή της. Ορθώνεται σαν δύναμη ξένη ή και εχθρική απέναντι στον κόσμο της εργασίας που την γέννησε και που εγκαταλείπεται στον ζόφο. Ο Χαίλντερλιν το ‘δειξε στο «Αρχιπέλαγός» του.

Αλίμονο όμως! Μέσα στη νύχτα περπατά , όπως στον

Ορκο κατοικεί

Χωρίς θεϊκό στοιχείο το γένος μας. Στο επιτήδευμά του

μόνον

Είναι ο καθένας τους προσηλωμένος, και μόνον τον εαυτό του

μέσα στο βουερό εργαστήριο

Ακούει και πολύ μοχθούν οι άγριοι

Με μπράτσα στιβαρά, χωρίς ανάπαυση, κι όμως πάντα,

μα πάντα

Στείρος όπως οι Ερινύες, παραμένει ο μόχθος των φτωχών18

Η αντίφαση ανάμεσα στην Εργασία και τη Κουλτούρα, το διευρυνόμενο χάσμα τους κι η αόρατη αλλά άρρηκτη υλική-ιστορική τους ενότητα, διαπερνάει όλη την μέχρι τώρα Ιστορία του ανθρώπου - ή μάλλον την Προϊστορία του. Είναι η κεντρική της αντίφαση:

«Στον βαθμό που η κοινωνική εργασία αναπτύσσεται και γίνεται ως εκ τούτου η πηγή του πλούτου, αναπτύσσονται η φτώχεια κι η αποθάρρυνση ανάμεσα στους εργαζόμενους κι ο πλούτος κι η κουλτούρα ανάμεσα σ’ αυτούς που δεν εργάζονται. Αυτός είναι ο νόμος της μέχρι τώρα υπάρχουσας Ιστορίας . Στην σημερινή καπιταλιστική κοινωνία οι υλικοί κλπ. όροι έχουν τελικά δημιουργηθεί που θα επιτρέψουν και θα αναγκάσουν τους εργαζόμενους να συντρίψουν αυτή την κατάρα της Ιστορίας (geschichtliche Fluch)»19.

Η συντριβή της κατάρας του νόμου της Ιστορίας είναι ό,τι αποκαλείται με λέξη φορτισμένη από την βιβλική παράδοση: το Μεσσιανικό20.

Ο αρχέγονος κόσμος πριν την κατάρα δείχνει ότι αυτή έχει αρχή άρα και τέλος.

Η Ποίηση, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, διατήρησε την μνήμη των ανθρωπολογικών της ριζών, την πρωταρχική καταγωγή της ως στιγμής της ίδιας της διαδικασίας της εργασίας.

Αισθανόμαστε το ρίγος αυτής της ανθρωπολογικής μνήμης να διαπερνάει αίφνης το λεγόμενο «λαϊκό πολιτισμό», την κουλτούρα των φυλών, που, κακώς, ονομάζονται πρωτόγονες, τους αυτοσχεδιασμούς, στα παιχνίδια, τα παιδικά τεχνήματα. (Ας σημειώσουμε, παρενθετικά, ότι απ’ αυτή τη σκοπιά, το συνολικό ποιητικό εγχείρημα του Σωκράτη Σκαρτσή για την «ανθρωπολογική ποίηση» έχει την ιδιαίτερη αξία του).

Δεν είναι μόνο οι άμεσες ποιητικές εκφάνσεις των εκδηλώσεων της ανθρώπινης ζωής που μαρτυρούν για τον Homo poeticus. Είναι και οι πιο διαμεσολαβημένες, περίτεχνες, στοχαστικές εκφράσεις μιας Ποίησης που χαρίζει, όπως λένε οι φτερωτοί στίχοι του Κάλβου,

των ανθρώπων αισθήσεις

υψηλονόους21

Είναι η Ποίηση η υψηλή ενός Χαίλντερλιν, ενός Μπλέηκ, ενός Μαλλαρμέ, ενός Τσέλαν, ενός Μπρετόν ή ενός Σολωμού και Κάλβου και Εμπειρίκου που αποκαλύπτει τον βαθύ ακατάλυτο δεσμό ανάμεσα στον ανθρώπινο μόχθο και στον λόγο, το λογικό και τ΄ όνειρο του ποιητή

  Voll Verdienst, doch dichterisch, wohnet der Mensch auf dieser Erde

Γεμάτος μόχθο, κι όμως ποιητικά, ο άνθρωπος κατοικεί τούτη τη γη22

λέει ο Χαίλντερλιν σε ένα από τα όψιμα ποιήματα της πιο «σκοτεινής», όπως την λένε, περιόδου της ζωής του. Και για τον Μαλλαρμέ, η λειτουργία της Ποίησης είναι να δώσει «αυθεντικότητα» στη διαμονή του ανθρώπου επί της γης, να κάνει τούτη τη γη ανθρώπινη κατοικία:

« H Ποίηση είναι η έκφραση του μυστηριώδους νοήματος των πλευρών της ύπαρξης, μέσω της ανθρώπινης γλώσσας, που οδηγείται στον ουσιώδη της ρυθμό. Έτσι προικίζει με αυθεντικότητα τη διαμονή μας και συνιστά το μόνο πνευματικό καθήκον»23.

Η ποιητική λειτουργία δεν είναι απλώς αυτό-έκφραση συγκινήσεων. Μέσω αυτής, λέει ο Μαλλαρμέ, «κάθε συγκίνηση βγαίνει από σας, διευρύνει ένα περιβάλλον ή το θεμελιώνει σε σας και το ενσωματώνει».Δεν θα μπορούσε να υπάρξει πιο εκφραστική παρουσίαση του ρόλου της ουτοπικής - ποιητικής λειτουργίας ως οραματικής προ-έκτασης ενός περιβάλλοντος, το οποίο αλλάζει η ανθρώπινη πράξη και συγκίνηση!

Η λειτουργία αυτή αναδεικνύει πάντα ό,τι δεν υπάρχει ακόμα παρά μόνο σαν αντίφαση και δυνατότητα, το μέλλον στο παρόν, τον ορίζοντα. Ο Homo poeticus αυτοδημιουργείται με την εργασία, ανοίγοντας ορίζοντες προς το απροσδόκητο. Είναι το πλάσμα των οριζόντων

  «Souvenir d’ horizons, qu’est-ce, o toi, que la Terre ?»25

  Ανάμνηση των οριζόντων, ώ εσύ, τι ‘ναι η Γη;

Ο άνθρωπος αναζητά «αυθεντική διαμονή» επί της γης - ή και στα άστρα - «προχωρώντας γεμάτος μόχθο κι όμως ποιητικά» (Χαίλντερλιν), «veillant, doutant, roulant, brilliant et meditant - αγρυπνώντας, αμφιβάλλοντας, κυλώντας, λάμποντας και στοχαζόμενος, όπως λέει ο Μαλλαρμέ, στην κατάληξη του περίφημου Un Coup de Des.

Ή για να θυμηθούμε το αντίστοιχο με τους μαλαρμικούς στίχους πλατωνικό χωρίο του «Συμποσίου»

εν πόνω, εν φόβω, εν πόθω εν λόγω...

Ο Αγάθων περιγράφει την πανταχού παρουσία του Ερωτα. Ο Σωκράτης αντικρούοντας πίσω από τον Αγάθωνα τον σοφιστή Γοργία και τα λεκτικά του παιχνίδια, αντιλέγει ότι ο Ερωτας είναι η καθολική διαμεσολάβηση των αντιθέτων, η μετάβαση, η σύνθεση, το «μεταξύ θνητού και αθανάτου» «Ερμηνεύον και διαπορθμεύον θεοίς τα παρ’ ανθρώπων και ανθρώποις τα παρά θεών» «εν μέσω δε όν αμφοτέρων συμπληροί, ώστε το παν αυτό αυτώ συνδεδέσθαι»26.

Ο Πλάτων εδώ συλλαμβάνει μεγαλοφυώς την καθολική αλληλοσύνδεση των αντιθέτων, «των θνητών και αθανάτων» - ή επί το υλιστικώτερον της Φύσης και του ανθρώπου. Βλέπει αυτή τη διαδικασία της διαμεσολάβησης να συντελείται με τον Ερωτα και όχι με την Εργασία. Κάτι τέτοιο ήταν επιστημολογικά αδύνατο στις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, στον συγκεκριμένο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό.

Στους σύγχρονους καιρούς, ο Μάρξ κι ο Ένγκελς, ιδιαίτερα μετά την συνάντησή τους με την ανθρωπολογία και το έργο του Μόργκαν, ο πρώτος στα Εθνολογικά Τετράδια κι ο δεύτερος στην Καταγωγή της Οικογένειας, διόρθωσαν την μονομέρεια, με την οποία ήδη παρουσιάζονταν, η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας, τονίζοντας ότι η αναπαραγωγή της σχέσης του Ανθρώπου με την Φύση, η διαδικασία διαμεσολάβησης, συντελείται όχι μόνο μέσω της εργασίας αλλά και μέσω του Έρωτα.

Εργασία και Ερωτας ή μόχθος-πόνος και πόθος, όπως έχουμε πει κατά την ανάγνωσή μας του Μεγάλου Ανατολικού του Ανδρέα Εμπειρίκου27, είναι το αντιφατικό δίπολο που διαπερνάει την ανθρώπινη Ιστορία, ως διαδικασία διαμεσολάβησης ανάμεσα σε Φύση και Άνθρωπο, το δίπολο της ίδιας της ζωής του.

Στην ενότητα αυτή των αντιθέτων, ο καθοριστικός πόλος είναι εκείνος της Εργασίας, του μόχθου, του «πόνου». Η εργασία, οι ανάγκες κι οι νομοτέλειές της, διαμορφώνουν την ανθρώπινη σεξουαλικότητα, της θέτουν όρια και όρους, αρχίζοντας με το ταμπού της αιμομειξίας και πλέκοντας όλο το δίχτυ της οιδιπόδειας τραγωδίας.

Η ανθρωπογένεση, όπως με την ικανοποίηση της ανάγκης δημιουργεί τη νέα ανάγκη και το πλεόνασμα, το πέραν της άμεσης ανάγκης, τον χώρο που θα καταλάβει η κουλτούρα, έτσι διαφοροποιεί και την ερωτική ανάγκη από τον ίμερο και το πόθο.

Η ψυχανάλυση από τον Φρόϋντ ως τον Λακάν, έδειξε πως το μνημονικό ίχνος της ηδονικής ικανοποίησης της πρώτης ανάγκης ωθεί στην κίνηση πέρα από την άμεση ανάγκη, στον Πόθο. Η ανάγκη έχει έρεισμα ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, το οποίο λείπει από τον πόθο . Ο πόθος βαδίζει επί της αβύσσου, αναζητώντας στον τόπο του Αλλου, την αφετηρία του, το κενό στο οποίο θα τοποθετήσει την φαντασίωση σαν έρεισμά του. Το αίτιο και αντικείμενο του Πόθου, αυτό που ο Λακάν ονόμασε «μικρό αντικείμενο α » είναι το φευγαλέο αστέρι, που φωσφορίζει στο κενό και τον καθοδηγεί. Είναι ο Πολικός Αστέρας των ποιητών.

Ο πέραν της άμεσης ανάγκης χώρος, που ανοίγει ο πόθος όπως και ο πόνος/μόχθος, είναι ο χώρος της Ποίησης. Ανάμεσα στο άπειρο βάθος των ενορμήσεων στα έγκατα της ζωής και της ψυχής και στο άπειρο ύψος της Ποίησης και του πνεύματος - κι εδώ βάθος και ύψος εννοούνται με τον τρόπο που Α.Εμπειρίκος τα εννοεί στον Μεγάλο Ανατολικό28 - διαμεσολαβητής «μεταξύ θνητού και αθανάτου», όπως έλεγε κι ο Πλάτων, βρίσκεται ο Ερωτας, το μέγα «δαιμόνιον».

Γι’ αυτό όπως λέει κι ο ποιητής

Αφού ο λόγος δεν είναι λογική

Αφού το κάλλος δεν είναι αισθητική

Και το καλόν δεν είναι ηθική

Αφού «un coup de dés jamais n’ abolira le hazard»

Αφού έν σπερματόζωον μονάχα αρκεί

Να γονιμοποιηθεί το ωάριον της γυναικός ή ο λόγος

Αφού μόνον ο έρωτας τον θάνατον νικά

Θάναι η ποίησις σπερματική

απόλυτα ερωτική

Η δεν θα υπάρχει 29

Τώρα, μπορούμε να στοχαστούμε ξανά τα λόγια του Αγάθωνα στο Συμπόσιο, πέρα από ρητορικά τεχνάσματα και σοφιστικά λεκτικά παιχνίδια, σαν Λόγο περί Ερωτος και Ποιήσεως

εν πόνω, φόβω, εν πόθω, εν λόγω

Δεν έχουμε εδώ μια σειρά σε παράταξη αλλά μια κλίμακα «μεταξύ θνητού και αθανάτου», όπως θα ‘θελε κι η πλατωνική Διοτίμα και ο μαθητής της στα ερωτικά Σωκράτης – ή, αλλιώς, τις διαφορετικές κι αντίθετες Στιγμές ανάπτυξης και κορύφωσης μιας αντίφασης, όπως θάλεγαν ο Χέγκελ και ο Μαρξ. Ο ένας πόλος της αντίφασης είναι ο πόνος/μόχθος. Ο άλλος είναι ο πόθος. Ο λόγος είναι ο καρπός της αντίφασης. Κατώφλι του και πορθμέας ο πόθος. Χωρίς τον Ερωτα δεν υπάρχει η Ποίηση. Αυτός ενώνει το άπειρο βάθος, όπου η ζωή κ΄οι ενορμήσεις σφαδάζουν μέσα στις υλικές αντιφάσεις της παραγωγής κι αναπαραγωγής της με το άπειρον ύψος του Λόγου. Αυτός συνδέει το βασίλειο της αναγκαιότητας με το βασίλειο της ελευθερίας.

Ανάμεσα στα δύο άκρα της αντίφασης, που διέπει η αναγκαιότητα, τον πόνο και τον πόθο, εισβάλλει ο φόβος, η απειλή κατά της ζωής, ο Νόμος. Είναι αυτή η απειλή που οργανώνεται σε Εξουσία ώστε να μπαίνουν και να φυλάσσονται όρια και όροι, «εν φόβω», για να αναπαράγεται «εν πόνω» και «εν πόθω» ο κοινωνικός σχηματισμός.

Κάτω από την «κατάρα του Νόμου της Ιστορίας» (Μάρξ), η εν φόβω εξουσιαστική σχέση αλλάζει μορφές σε κάθε κοινωνικό τρόπο παραγωγής, ενσωματώνοντας και ξεπερνώντας προηγούμενες στιγμές ανάπτυξής της, όπως τον φόβο του ταμπού της αιμομιξίας και την αλληλένδετη με το οιδιπόδειο πατριαρχική εξουσία των ταξικών κοινωνιών.

Η αντίφαση πόνου/πόθου, των απαιτήσεων της κοινωνικής οργάνωσης της εργασίας για την απόσπαση του πλεονάσματος και των απαιτήσεων της ίδιας της Ζωής με υψηλώτερη εκδήλωσή της τον Ερωτα , κορυφώνεται στην τελευταία ανταγωνιστική μορφή ταξικής κοινωνίας, τον καπιταλισμό. Γι’ αυτό κι όταν ο τελευταίος φτάνει στο απόγειό του, στα μέσα του 19ου αιώνα και μπαίνει στην συνέχεια στην ιστορική του παρακμή, η εξουσία του παίρνει τη μορφή, που ο Michel Foucault περιέγραψε ως βιο-εξουσία.

Ενώ στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, η εξουσία είχε το δικαίωμα να χαρίζει τη ζωή και να δίνει τον θάνατο, στον καπιταλισμό, αντίθετα, δίνει την ζωή και χαρίζει τον θάνατο. Η βιοπολιτική της βιοεξουσίας επιχειρεί να προσαρμόσει τις πληθυσμιακές πιέσεις στις ανάγκες της συσσώρευσης του κεφαλαίου. «Η εξουσία βρίσκεται και ασκείται στο επίπεδο της ζωής» του είδους, της φυλής και των μαζικών πληθυσμιακών φαινομένων» γράφει ο Φουκώ 30. Αντίστοιχα από τον περασμένο αιώνα και μετά, συνεχίζει ο Φουκώ, «οι μεγάλοι αγώνες που αμφισβητούν το γενικό σύστημα εξουσίας [...] εκείνο που διεκδικούν και που χρησιμεύει σαν στόχος είναι η ζωή, νοούμενη ως θεμελιακές ανάγκες, συγκεκριμένη ουσία του ανθρώπου, ολοκλήρωση των δυνατοτήτων του, πληρότητα του δυνατού» 31.

Η πιο ακραία μορφή που πήρε η βιοεξουσία, στην εποχή της κρίσης και της παρακμής, τον αιώνα που πέρασε είχε το όνομα Άουσβιτς. Είπανε ότι μετά το Άουσβιτς δεν μπορεί να γραφτεί ποίηση. Τους διέψευσε η ποίηση του Πάουλ Τσέλαν, η ποίηση του ίδιου του Άουσβιτς. Γιατί, η ποίηση, κάθε αληθινή ποίηση πέρα από τις ιδεολογικές θέσεις και πολιτικές προθέσεις του δημιουργού της, είναι άρνηση της βιοεξουσίας, εξέγερση ενάντιά της, απαίτηση της ζωής, επίκληση του Ερωτα που νικά τον θάνατο στο τέλος της Ιστορίας.

Μόνον η επαναστατική λύση της αντίφασης του πόνου και του πόθου, με την κατάλυση κάθε φόβου, τη χειραφέτηση της εργασίας και την μεταμόρφωσή της σε δημιουργία, την απελευθέρωση του Ερωτα σε ένα κόσμο πέρα από τον Οιδίποδα, χωρίς τάξεις, χωρίς εκμετάλλευση, χωρίς καταπίεση, χωρίς ταπείνωση ανθρώπου από άνθρωπο θα φέρει επιτέλους το τέλος της κατάρας του νόμου της Ιστορίας.

Πόσο δίκιο είχανε οι υπερρεαλιστές όταν δείχνανε την ενότητα του αιτήματος του Rimbaud «changer la vie» - ν΄αλλάξει η ζωή και του αιτήματος του Μάρξ να μεταμορφώσουμε τον κόσμο, transformer le monde, την ενότητα της Επανάστασης και της Ποίησης.

Πόσο δίκιο είχε ο μέγας κυβο-φουτουριστής ποιητής Βελιμίρ Χλιέμπνικωφ, όταν στις παραμονές της Ρώσικης Επανάστασης εξάγγελε:

«ΑΣ ΣΧΙΣΤΕΙ ΣΤΑ ΔΥΟ Ο ΓΑΛΑΞΙΑΣ, ΑΣ ΧΩΡΙΣΤΕΙ ΣΤΟΝ ΓΑΛΑΞΙΑ ΤΩΝ ΕΦΕΥΡΕΤΩΝ/ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟ ΓΑΛΑΞΙΑ ΤΩΝ ΕΠΕΝΔΥΤΩΝ/ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΤΩΝ»

Αυτό είναι το σύνθημα ενός νέου ιερού πολέμου! 32

Είναι ο ιερός πόλεμος για το Μέλλον, για τη Ζωή!

Η Επιστήμη του μέλλοντος είναι η ποίηση, όπως εύστοχα γράφει ο ποιητής Ιάσων Δεπούντης33.

Ο Μαλλαρμέ είχε προαναγγείλει το μυστηριώδες Βιβλίο του, Le Livre. Ένα βιβλίο ερχόμενο, livre a venir, το Βιβλίο - Μέλλον, Le Livre - Avenir. Εκεί θα υπάρξει ό,τι ονομάζει ο ποιητής, «l’ explication orphique de la Terre», «de l’ homme». Ο Blanchot σημειώνει ότι explication εδώ δεν σημαίνει «εξήγηση» αλλά ξεδίπλωμα, εκ-πτυξη34. Ο άνθρωπος, η Γη θα μπορεί να εκ-πτύσσεται, να αναπτύσσεται, «πάντη περιπτύσσεσθαι»35, σαν τον Ερωτα στο πλατωνικό Συμπόσιο, με τον τρόπο του Ορφέα.

Το βιβλίο θα είναι ένας νέος ποιητικός χώρος με κοσμικές διαστάσεις, που θα κάνει επιτέλους αυθεντική τη διαμονή του ανθρώπου στο Σύμπαν. Το προμηνύουν έναν αιώνα, οι ποιητές : το Livre του Mallarme, το πανανθρώπινο Finnegans Wake του James Joyce, το Licht του Stockhauzen, το Πολύτοπο του Ξενάκη ή και τα σημερινά πρώτα πειραματικά έργα της Internet art, όπως η ποιητικότατη «αφηγηματική εγκατάσταση» στον κυβερνοχώρο με το όνομα Grammatron του Mark Amerika36.

  Το Βιβλίο - Μέλλον, το Μέλλον - Ποίηση, Αυτό-που δεν υπάρχει ακόμα, έρχεται. Είναι ο βιβλικός «Ολαμ Αμπά», ο Κόσμος ο Ερχόμενος, η κατοικία που θα βρει επιτέλους ο ανέστιος Hommo poeticus στη Γη, στον Γαλαξία, στα άστρα.

  Και καταπώς θα ‘λεγε ο Διονύσιος ο Ιερομόναχος, «εγκάτοικος εις ξωκλήσι Ζακύνθου»37 τούτο είναι

ΤΟ ΜΕΛΛΟΝΤΑ ΓΕΝΑΜΕΝΟ ΠΑΡΟΝ !

F.Hölderlin, Αρτος και Οινος, στο Ελεγείες, Υμνοι και άλλα ποιήματα, Αγρα 1996, μτφ. Στ.Νικολαϊδου, σελ 52-53

L.Trotsky, Η Ζωή μου, Ιρκούτσκ 1991, εκδόσεις Ανατολικής Σιβηρίας (στα ρώσικα), σελ.16

  S.Mallarmé, Qeuvres Complétes, Pleiade, p. 373

  M. Blanchot, Le Livre a Venir, Folio/Gallimard 1999, p.315

Gattungswesen, «ειδολογικό όν». Εδώ ο Φοϋερμπαχιανός όρος χρησιμοποιείται μέσα από την μαρξική του επεξεργασία, ως το ιστορικό δυναμικό ανάπτυξης του ανθρώπινου είδους. Βλ. τα νεανικά έργα του Μαρξ, ιδιαίτερα τα Οικονομικά-Φιλοσοφικά Χειρόγραφα του 1844 και την Αγία Οικογένεια

Πλάτωνος Συμπόσιον, 197 e 1

Αριστοτέλους Περί Ποιητικής IV 1 - 1448 b

  K. Marx - F. Engels, German Ideology, MECW τόμος 5, σελ.42, Πρόγκρες, Μόσχα 1976

  Βλ. Andreas ARDNT - Wolfgang LEFEVRE, Poiesis, praxis, travail Contribution à la discussion des concepts fondamentaux de la Theorie de l’ Action, στο Actuel Marx , 1987, Νο 2 σελ. 117-129

  E.Bloch, Das Prinzip Hoffnung, Suhrkamp 1959, βλ. στο The Utopian Function of Art and Literature, MIT Press 1988, p.103-108

  Αριστοτέλους Ποιητική IV , 1448 b 1-5

W.Benjamin, On the Mimetic Faculty , τα Selected Writings, Harvard University Press 1999, vol 2, p.720

  ο.π.π. σελ 722

Βλ. Science 1998, 282 : 1451 - 1454

  Science 190 : 562 - 565, 1975, βλ. και Alexander Marshack, Early Hominid Symbol and Evolution of the Human Capacity, στο The Emergence of Modern Humans, Edinburgh University Press 1990, σελ. 457 - 498, ιδιαίτερα σελ. 489

Βλ. K.Marx , Capital, vol III p. 791, Progress , Μόσχα 1977

 W.Benjamin Sur le concept d’ Histoire, These VII στο Ecrits Francais, Gallimard 1991 σελ. 343

 F.Holderlin Το Αρχιπέλαγος, ο.π.π. σελ.81

  Κ.Marx, Randglossen zum Programm der deutschen Arbeiterpartei (1875) MESA III, Frankurt/Fischer 1966 p.175 - 176

 Βλ. Σ.Μιχαήλ. Μορφές του Μεσσιανικού, Αγρα 1999

Ανδρέα Κάλβου, Ωδές, Εις Μούσας , στροφή ια

F.Holderlin, Σ’ ευφρόσυνο Γλαυκό ... ο.π.π. σελ. 188-189

 S.Mallarmé, Αλληλογραφία, παρατίθεται από τον M.Blanchot ο.π.π. σελ. 323 - 324

ο.π.π. σελ 321

S.Mallarmé, Toast funebre

Πλάτωνος Συμπόσιον 202 d-e

Βλ. Σ.Μιχαήλ, Πλούς και Κατάπλους του Μεγάλου Ανατολικού. Αγρα 1995

 Α.Εμπειρίκου, Ο Μέγας Ανατολικός, τ.6 σελ. 207, Αγρα 1991

Α.Εμπειρίκου, «Μια ριξιά ζαριών δεν καταργεί ποτέ την τύχη», στο

Η Σήμερον ως Αύριον και ως Χθες, Αγρα 1984, σελ. 99

M Foucault, Histoire de la Sexualité, La Volonté de Savoir, Gallimard 1976, στα ελληνικά Ιστορία της Σεξουαλικότητας, Η δίψα της Γνώσης, Ράππας 1978 σελ. 168

ο.π.π. σελ 177

Velimir Khlebnikov, The King of Time, Harvard University Press 1985, p. 127

Ιάσων Δεπούντης, Από το Υστερο Σύμπαν, Μανδραγόρας 2000 σελ. 24

M.Blanchot ο.π.π. σελ. 324

Πλάτωνος Συμπόσιον 196 α 2

Mark Amerika, Grammatron, 1997 (http://www.grammatron.com)

Διονυσίου Σολωμού, Η Γυναίκα της Ζάκυνθος, Επιμέλεια Ελένης Τσαντσάνογλου, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη 1991 σελ 47.

Αρχείο

• HOMO POETICUS

• Φιλοσοφικό σχολείο Αθήνας

• Είμαστ’ εμείς..!

• Τέσσερα βιβλία του Παναγιώτη Βήχου