«... το κλαρίνο δεν είναι όργανο για να παίζεις μόνο σε πανηγύρια. Το κλαρίνο μπορεί να παίξει και σε κρατική ορχήστρα και παντού μπορεί να παίξει. Είναι λάθος όσων ισχυρίζονται ότι το κλαρίνο είναι μόνο για τα πανηγύρια. Το κλαρίνο είναι πολιτισμένο όργανο, δεν είναι "χωριάτικο". Κάποτε ξεχώριζες τα τραγούδια και τη μουσική. Ελεγες ότι αυτός είναι ο Αγγελόπουλος ή ο Παπασιδέρης. Σήμερα είναι όλοι ίδιοι. Ακόμα και τα δημοτικά τα τραγουδάνε λαϊκοί. Το είδος τσάμικο χάθηκε πια...» (από συνέντευξη του μεγάλου οργανοπαίκτη Γιάννη Βασιλόπουλου, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο).

«...Οι Ρόμηδες, όπου εγκαταστάθηκαν μόνιμα ή πέρασαν προσωρινά, αφομοίωσαν γρήγορα τη δημοτική παράδοση του συγκεκριμένου τόπου - περισσότερο μάλιστα κι από τον καθένα - και την ανέπτυξαν, τη διατήρησαν ή τη διέδωσαν σ' άλλους τόπους της χώρας. Κι αν τα σκήπτρα κράτησαν μεγάλες μουσικές οικογένειες όπως των Χατζήδων, των Ζερβαίων, των Σαλέηδων, των Λαβιδαίων, των Βασιλοπουλαίων, των Γιαούζων, των Καραγιάννηδων, των Σουλεϊμάνηδων κι άλλων, εντούτοις χιλιάδες άλλες, λιγότερο γνωστές οικογένειες, έδωσαν τη δική τους κληρονομιά στη μουσική παράδοση της κάθε περιοχής, του κάθε νομού, της κοινωνίας μας...».

«Δημιουργηθήκαμε με τα όργανα, ζούμε με τα όργανα και θα φύγουμε με τα όργανα. Και στην κοιλιά της μάνας μας πάλι με τα όργανα ζούσαμε». Τα λόγια του Γιώργου Ρούπα, οργανοπαίχτη απ' τη Λιβαδειά, εισάγουν στο βιβλίο «Rom και Μουσικοχορευτικός Κόσμος» του Δημήτρη Ντούσα (εκδόσεις «τυπωθήτω») - αφιερωμένο «στους κοινωνικά αποκλεισμένους Τσιγγάνους, που κράτος και κοινωνία τούς έχουν αδικήσει».

Δάσκαλος στο επάγγελμα, ο Δ. Ντούσας, πάνω από μια εικοσαετία, ασχολείται με έρευνες σε όλους τους τσιγγάνικους καταυλισμούς και οικισμούς της χώρας, ενώ έχει δημοσιεύσει πληθώρα άρθρων του για την ιστορία, την κουλτούρα, την κοινωνική οργάνωση και τις διακρίσεις που υφίστανται οι Rom. Δικό του είναι και το βιβλίο «Rom και φυλετικές διακρίσεις» («Gutenberg»).

Το βιβλίο «Rom και Μουσικοχορευτικός Κόσμος» - καρπός πολύχρονης έρευνας και μελέτης - επιχειρεί να δώσει μια πρώτη απάντηση σε ερωτήματα που σχετίζονται, τόσο με τις διάφορες μουσικές φόρμες που δημιούργησαν οι Τσιγγάνοι καλλιτέχνες του κόσμου, όσο και με τις μουσικές παραδόσεις και φόρμες που υιοθέτησαν και φιλτράρισαν από τις κοινωνίες των Μπαλαμέ (μη Τσιγγάνων), στη διάρκεια των αιώνων συνύπαρξής τους και τις οποίες στη συνέχεια απέδωσαν στην κοινωνία. Ο υπότιτλος του βιβλίου «Αισθητικές, ιστορικές, βιογραφικές, κοινωνιολογικές και κριτικές διεισδύσεις στη μουσική τέχνη των Τσιγγάνων και των Μπαλαμέ» υποδηλώνει τον προσανατολισμό του συγγραφέα να εξετάσει τη μουσική διαδρομή των Rom στο μακραίωνο ταξίδι τους από τη μακρινή Ινδία του 7ου αι. μ. Χ. ως τη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια, την Ισπανία κυρίως και σ' όλη την Ευρώπη κατά τον 20ό αιώνα και τη διαλεκτική σχέση τους με την αντίστοιχη δημιουργία των λαών που ήρθαν σε επαφή. Τελικά, εκείνο που κυρίως επιχειρεί να διερευνήσει είναι οι αντικειμενικοί, ηθικοί, κοινωνικοί, ψυχικοί και πνευματικοί όροι, κάτω από τους οποίους οι Τσιγγάνοι ανέπτυξαν τη μουσική τέχνη και γενικότερα την καλλιτεχνική δημιουργία.

Από τις πρώτες σελίδες επισημαίνεται η ανυπαρξία σχετικών μελετών και κυρίως ερευνών, γεγονός που δυσχέρανε την προσπάθεια του συγγραφέα - ερευνητή. «Για να αντιμετωπίσουμε, αναφέρει ο Δ. Ντούσας, τα κενά, χρειάστηκε να επισκεφτούμε δεκάδες καταυλισμούς και συνοικισμούς Rom σ' όλη τη χώρα, να καταγράψουμε τα μουσικά τους ακούσματα, παιξίματα και χορούς και να μελετήσουμε ό,τι στο μεταξύ είχε γραφτεί, όχι μόνο για τους Τσιγγάνους, αλλά και για την παγκόσμια μουσική δραστηριότητα των Μπαλαμέ.

Ενα ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο, κατά τον συγγραφέα, το οποίο μπορεί να εξηγήσει τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες των Τσιγγάνων, είναι αυτό που αφορά «σ' όλο το τεράστιο πλέγμα των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων που τους κρατούν σε καθεστώς φυλετικών και ταξικών διακρίσεων. Βιώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό απ' το κράτος και την κοινωνία μ' ένα βάρβαρο τρόπο που τους πετά δίπλα στις χωματερές, στη φτώχεια και στην εξαθλίωση, στην ανεργία και την πολιτισμική στέρηση. Εχουν και αισθάνονται την πιο έντονη και διακαή ανάγκη να εκφράσουν τα τραγικά βιώματα των διωγμών που υφίστανται και τα οποία βασανίζουν το εσώψυχό τους, με τα καλλιτεχνικά μέσα που διαθέτουν άμεσα και που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι η μουσική, ο χορός και το τραγούδι. Αλλά, παράλληλα, η μουσική και το τραγούδι, παλιότερα κι ο ξέφρενος χορός, αποτελούν και επαγγελματική δραστηριότητα, απ' την οποία εξασφαλίζουν τα στοιχειώδη για τη φυσική τους επιβίωση. Ετσι, η μουσική τέχνη τους δεν είναι ξεκομμένη απ' τις ανάγκες της υλικής τους ζωής, αλλά, απεναντίας, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη μαζί τους».

Ρουμπίνη ΣΟΥΛΗ