M A N Ω Λ Η Σ Κ Α Λ Ο Μ Ο Ι Ρ Η Σ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΝΙΑΡΧΟΣ

(μαέστρος)

Σε όσους και σε όσες με νιώσανε, με συμπονέσανε, με συντρέξανε, μου φωτίσανε το δρόμο. Αλλά και σε όσες με λοιδωρήσανε, με πετροβολήσανε, με περιφρονήσανε, μου σπείρανε αγκάθια στο δρόμο, χαρίζω τη "ζωή μου και την τέχνη μου". Γιος του Ιωάννη του Εμμανουήλ Καλομοίρη και της Μαρίας το γένος Χαμπουδοπούλου, ο Μανώλης Καλομοίρης ήρθε στον κόσμο στις 14 του Χριστού 1883 στη Σμύρνη. Σε ηλικία 3 χρόνων χάνει τον πατέρα του και έτσι δίχως αδελφό κανένα, βρίσκει παρήγορο άγγελο, προστάτη την τραγική μάνα, που του αφοσιώνεται ολοκληρωτικά. Η φιλοδοξία της ήτανε να δεί τον Μανώλη γιατρό, σαν τον πατέρα του.

Τα παιδικά του χρόνια στη Σμύρνη έχουν μια ιδιαίτερη μαγεία και ρομαντισμό, ανάμεσα στον τετράψηλο, ευκάλυπτο (το αγαπημένο του δέντρο) τη μουριά στον κήπο και τα τσερκένια, τους χαρταετούς που σκέπαζαν τον ουρανό της Σμύρνης τη μεγάλη Σαρακοστή.Το παρθεναγωγείο και νηπιαγωγείο το Παλλάδιο των αδελφών Πασχάλη ήτανε η πρώτη του επαφή με τη διευθύντρια και ο άριστος καθηγητής απ΄ τη Ζάκυνθο, Διγενής Καπαγκρόσας οι πρώτοι του δάσκαλοι. Στο σπίτι πιάνο δεν υπήρχε κι έτσι ο μικρός Μανώλης πήγαινε για μελέτη στο "κλειδοκύμβαλο" της σχολής. Ο "μπαμπ'α" Μηνάς, αδελφός της μητέρας του, ήτανε η αφορμή του ερχομού του στην Αθήνα. Η πρώτη κατοικία στην πρωτεύουσα ήτανε απέναντι από την πύλη του Αδριανού, σπίτι που ανήκει στην οικογένεια του αδικοσκοτωμένου ποιητή και λαϊκού μουσικού Κόκου.

Νάτος λοιπόν, ο μικρός Μανώλης ανάμεσα στον Παρθενώνα, τις στήλες του Ολυμπίου Διός, τον κήπο του Ζαππείου, τι ωραιότερο για πρώτη εμπειρία ενός Μικρασιάτη στην πρωτεύουσα. Στα 1896 μετακομίζουν σε ένα σπίτι στην οδό Σόλωνος. Μετά από ένα χρόνο (1897) έρχεται ο πόλεμος και ο δεκατετράχρονος Μανώλης αντικρίζει την Πόλη τα Δαρδανέλια επάνω σε ένα ξενικό βαπόρι που μετέφερε αυτόν και τους θείους του Μηνά και Αρμόδιο. Αυτό όμως κράτησε για λίγο και μετά από μια ολιγόμηνη παραμονή στη Σμύρνη ξαναγύρισε στην Αθήνα.

Αξίζει να σταθούμε λίγο σ΄ αυτή την περίοδο που ο Καλομοίρης βρέθηκε στην πόλη (1899) όπου είδε την "Αντιγόνη" του Σοφοκλή με μουσική Μέντελσον εκεί γνώρισε την Σοφία Σπανούδη, σπουδαία τότε πιανίστρια και μετέπειτα κορυφαία μουσικοκριτικό, εκεί στην πόλη πρωτόψαξε τους θησαυρούς της μουσικής του Μπετόβεν, του Γκρήγκ κ.ά. Εκεί στην πόλη έρχονται τα πρώτα ερεθίσματα στο συνθέτη Μανώλη Καλομοίρη ανάμεσα στους ανατολίτικους σκοπούς, που διαχέονταν στο χώρο και στις αυστηρές δυτικές γραφές της Γερμανικής σχολής που καθημερινά βρίσκονταν στο αναλόγιο της σπουδής του. Με θαυμασμό αντικρίζει και την δεξιοτεχνία του βιολιστή Βούρου και του Κολάση (θείου του Βύρωνα Κολάση).

Το πάθος για βαθειά γνώση και γνωριμία με τους κλασσικούς σπρώχνει τον Μανώλη Καλομοίρη στην ιδέα για σπουδές στη Βιέννη, αυστηρή πάντα στην παράδοση με φανατισμό και προσήλωση. Η μητέρα του Μαρία πάντα κοντά του, όπως επίσης μαζί του "σα φυλακτό" (όπως έλεγε) κάποιο ποίημα του Κωστή Παλαμά, κάποιος λόγος του Ελευθερίου Βενιζέλου ή ένα γράμμα του G. PIERNE (διάσημου τότε μαέστρου). Με το τρένο CONVENTIONNEL (β΄θέση) και μετά από ένα ταξίδι πενήντα ωρών φτάσανε στη Βιέννη με τη μητέρα του. Εμεινε στη HERNALSERSTRASSE. Πρώτος καθηγητής του ο W. RAUCH (στο πιάνο) και ο FOLL στο Σελφέζ. Τα Γερμανικά του σπουδαστή Καλομοίρη όχι και τόσο καλά, ενώ τα Γαλλικά του αρκετά καλά. Πρώτς καλός φίλος ο HEIDENREICH (μετέπειτα μαέστρος) όπως και ο εξαίρετος φλαουτίστας Ε. Γκίζας. (α΄φλάουτο στη φιλαρμονική της Βιέννης). Ο R. STRAUSS φάνταζε στον Καλομοίρη σαν αιρετικός ενώ ο Α. SCHONBERG παράφρονας.

Τακτικός θεατής της όπερας και των κονσέρτων της Βιέννης, ο σπουδαστής Καλομοίρης γνωρίζει τον μεγάλο G. MAHLER, αλλά δεν παραλείπει να πηγαίνει και στην Ορθόδοξη Ελληνική Εκκλησία (στη GRIECHEN STRASSE: οδός Ελλήνων), όπου η καημένη μητέρα του μιλούσε με τους εκεί πατριώτες. Ηταν γι΄ αυτήν μια όαση και ο Μανώλης της έκανε τακτικά το χατήρι. Ο θάνατος του Γκίζα ήταν η πρώτη μεγάλη πίκρα του Καλομοίρη στη Βιέννη. Στην κηδεία του (στο FLE:ISCHMARKT) παραβρέθηκε όλο σχεδόν το προσωπικό της όπερας και ο ίδιος ο MAHLER.

Στο μεταξύ όλο και καινούριοι δάσκαλοι έρχονται να φωτίσουν ακόμα περισσότερο τον μικρασιάτη μετανάστη Καλομοίρη, που πλέον αρχίζει να συνθέτει και όχι να αυτοσχεδιάζει, όπως του άρρεσε ως τώρα (Ίαμβοι, και Ανάπαιστοι, Μαγιοβότανα, Μπαλάντα σε ΜΙ ελασ.) και παίζει ο ίδιος στην KLEINE MUSIKVEREIN SAAL δημόσια σε συναυλία για τους μαθητές του Ωδείου. Στο μεταξύ στην συντηρητική Βιέννη δεν παίζονται ακόμη ούτε ο DEBYSSY ούτε οι Ρώσοι MOYSSORGSKU, KORSAKOF, BALAKIREF. Μόνο λίγο Τσαϊκόφσκυ ή κάποιες μέτριες συνθέσεις του Ρουμπινστάιν, εκτός φυσικά απ΄ τους καθιερωμένους κλασσικούς της Γερμανικής Σχολής. Στο Ωδείο γράφεται τότε και η δισ Χαρίκλεια Παπαμόσχου, που έμελλε να γίνει αργότερα και η συντρόφισα της ζωής του. Γεννημένη στην Κέρκυρα συμμαθήτρια του Καλομοίρη (στο πιάνο) σφράγησε τη ζωή του ακριβώς στον τρίτο χρόνο των σπουδών του. Θαυμαστής του MAX REGER, ο Καλομοίρης γράφει το πρελούδιο και τη διπλή φούγκα για δυο πιάνα. Στο μεταξύ οι σπουδές στη Βιέννη προχωρούν με μοναδικά διαλείματα τα καλοκαίρια στην Πόλη ή στην Σμύρνη.

Στις απολυτήριες εξετάσεις του πιάνου, ο Καλομοίρης παίζει στην φημισμένη αίθουσα GROSSER MUSIKVEREINSAAL το πρώτο μέρος του κοντσέρτου του Τσαϊκόφσκυ. Πρώτη επαφή και θαυμασμός για τη Ρώσικη σχολή η εμφάνιση του ρώσου πιανίστα και μαέστρου GABRILOWITCH Με SECHARAZADE (KORSAKOF), κοντσέρτο Τσαϊκόφσκυ κ.ά. Επεζε πιάνο και διηύθυνε ο ίδιος κάτι που αργότερα θάκανε και ο Δ. Μητρόπουλος με μεγάλη επιτυχία. Μετά τις εξετάσεις οι προτάσεις προς τον Καλομοίρη πέφτουν βροχή. Αρχίζει τότε να σιγοκαίει η επιθυμία του για ταξίδι στη Ρωσία. Αποδέχεται την πρόταση για τη θέση του καθηγητή πιάνου στο Ωδείο OBELENSKI (στο Χάρκοβο). Στο μεταξύ έγινε στην Πόλη ο γάμος με την Χαρίκλεια και με τις ευλογίες του ίδιου του Πατριάρχη Ιωακείμ. Λίγες μέρες μετά οι νεόνυμφοι και η μάνα Καλομοίρη φεύγουν για Ρωσία (1906). Με το καράβι ως την Οδησσό και από κει με τρένο στο Χάρκοβο. Καινούριο σπιτικό λοιπόν για τους νιόπαντρους Μανώλη και Χαρίκλεια Καλομοίρη στην Πουσκινσκάγια, απέναντι απ΄ τη σχολή όπου θα δίδασκε για τέσσερα χρόνια.

Οι πρώτες οικογενειακές αποδοχές (δίδασκε και η γυναίκα του πιάνο) του ζεύγους Καλομοίρη ήταν τρακόσια χρυσά ρούβλια το μήνα. Τις ελεύθερες ώρες του ο Μανώλης Καλομοίρης αφιερώνει στο διάβασμα και τη σύνθεση. Ανεκτίμητη η συντροφιά των κειμένων του Ψυχάρη του Πάλλη του Εφταλιώτη και του Παλαμά. Στη Ρωσία ο Καλομοίρης θα νιώσει πόσο ακόμα και η Τσαρική κατάσταση βοηθούσε με τις συναυλίες τη Ρώσικη σχολή των συνθετών σε αντίθεση με τους "συνδρομητές" του Ωδείου Αθηνών που σνομπάριζαν στις αρχές του αιώνα τους Ελληνες συνθέτες. Ηταν τέτοιος ο μουσικός οργασμός τότε στη Ρωσία που ο Καλομοίρης άρχιζε να ετοιμάζεται και να εμφανίζεται σαν πιανίστας, με την υποστήριξη ενός δαιμόνιου και τετραπέρατου Φιλανδού του MARETSCHEK, που είχε και ομόνυμο εκδοτικό οίκο. Τον ίδιο τον Καλομοίρη δεν τον ικανοποίησε το παίξιμό του και αποφάσισε να σταματήσει τα όνειρα για σολίστικη καριέρα και να αφοσιωθεί στη σύνθεση. Στα 1907 έρχεται στον κόσμο το πρώτο παιδί του MANOL IVANITSCH και της NIKOLAIEVNA (όπως τους έλεγαν στη Ρωσία). Το βαφτίζουν Νίκο και δυστυχώς θα φύγει απ΄ τη ζωή λίγο αργότερα. Και το δεύτερο παιδί ο θρυλικός πια Γιαννάκης θάχει τραγικό τέλος (δολοφονία από ερωτικό δεσμό) στα 18 του χρόνια. Στα 1913 (αργότερα δηλ. στην Αθήνα) θα γεννηθεί η Κρινιώ που θάχει λαμπρή καριέρα σαν πιανίστρια και θα αναλάβει και τη διεύθυνση του Εθνικού Ωδείου. Η Κρινιώ Καλομοίρη πέθανε στις 17 Οκτωβρίου 1982 αφήνοντας τη θυγατέρα της Χαρά στη θέση της. Γέννημα επίσης του Χάρκοβο είναι και η "Ρωμέϊκη σουϊτα" του Καλομοίρη και τα γνωστά τραγούδια "Αφροδίτη" "Μολιβιώτισα", "Ρουμελιώτισα" κ.ά. Ο Καλομοίρης αναγνωρίζοντας κάποιες αδυναμίες στους δαιδάλους της σύνθεσης κυρίως, ρίχνεται με ζήλο στη μελέτη των BERLIOZ-STRAUSS και του GREVAERT.

Η γνωριμία του με τον Παλαμά θα σημαδέψει και τη ζωή του και το έργο του. Η συνάντηση έγινε στο σπίτι του ποιητή στην οδό Ασκληπιού. Επίσης γνωρίζεται με τον τότε διευθυντή του Ωδείου Αθηνών (οδός Πειραιώς) τον Γ. Νάζο και τον γραμματέα Ροσόλυμο. Πρώτη του τραγουδίστρια των συνθέσεών του για φωνή η Σμαράγδα Γεννάδη, λυρική σοπράνο. Με στενή φιλία επίσης δέθηκε με τον Ν. Χατζηαποστόλου τότε χορωδό και αργότερα συνθέτη. Το τύπωμα στη δημοτική του προγράμματος της συναυλίας στο Ωδείο Αθηνών, έφερε τέτοια αναστάτωση στην "καθαρευουσιάνικη" κοινωνία, που ο Καλομοίρης αναγκάζεται να το εκδώσει στα Γαλλικά (!), γιατί συνηθίζονταν τότε και όλα πήγαν καλά...

Υπάρχουν τόσα πολλά έργα και αν΄λεκδοτα της ζωής του Μανώλη Καλομοίρη, που εδώ θάταν αδύνατο να αναφερθούν όλα. Τελείως σύντομα θα αναφερθούμε σε ορισμένες σημαδιακές ημερομηνίες και έργα του:

1911 - 19 καθηγητής πιάνου και θεωρητικών στο Ωδείο Αθηνών.

1918 - 20 γενικός επιθεωρητής στρατιωτικών μουσικών (και 1922 - 37)

1919 ιδρυτής και διευθυντής (έως το 26) του Ελληνικού Ωδείου. Την ίδια χρονιά παίρνει και το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών.

1926 δημιουργεί το Εθνικό Ωδείο.Ρ

1936 45 διατελεί πρόεδρος της Ενωσης Μουσουργών. (Επίσης απ΄ το ΄47 - 57)

1945 εκλέγεται μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

1950 - 52 πρόεδρος Δ.Σ. της Λυρικής Σκηνής, που και αυτή προάγγελο είχε τον "Μελοδραματικό Ομιλο" στα 1933, που έδωσε παραστάσεις και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

3 Απριλίου 1962 θάνατος του Μανώλη Καλομοίρη.

Ο αριθμός των έργων του: 222. Αναφέρουμε τις όπερες "Πρωτομάστορας" (α΄ εκτέλεση 1916 με δ/νση του συνθέτη), "Ανατολή" (1945) με δ/νση Λεων. Ζώρα), βαθύς γνώστης και μαέστρος των έργων του Καλομοίρη και εδώ και στο εξωτερικό και απ΄ τους μεγάλους συνθέτες της Εθνικής Σχολής. "Κων/νος Παλαιολόγος" (απ΄την τραγωδία του Ν. Καζαντζάκη, 1962 με δ/νση Ανδρέας Παρίδης, δ.νση χορωδίας Μιχ. Βούρτση, άλλος μεγάλος δάσκαλος του Εθνικού Ωδείου και επί δεκαετίες μαέστρος της Χορωδίας της Λυρικής.

Εργα για φωνή και αρχήστρα (Ιαμβοί και Αντίπαιστοι, ποίηση Κ. Παλαμά, πραματευτής σε ποίηση Ι. Γρυπάρη, λυρικά του Σικελιανού.

Εργα για φωνή, χορωδία, ορχήστρα (Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Δ. Σολωμού). Εργα για ορχήστρα (Ρωμέϊκη σουίτα, Συμφωνία της Λεβεντιάς, ραψωδία για πιάνο α΄ εκτέλεση με Δημ. Μητρόπουλο στα 1925 κ.ά.

Συμφωνικό κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα (ά εκτέλεση Φ. Οικονομίδης - Λίλα Λαλαούνη 1937. Επίσης ηχογραφήθηκε στα 1953 με την Κρινιώ Καλομοίρη στο Πιάνο και μαέστρο τον συνθέτη, κυκλοφορεί σε δίσκο). Κοντσερτάκι για βιολί και ορχήστρα (ά εκτέλεση 1957. Σολίστ Βύρων Κολάσης, δ/ντής ορχ. Ανδρέας Παρίδης. Πολλά έργα για πιάνο (Ο Αρης Γαρουφαλής έπεξε και υπάρχουν σε δίσκο αρκετές τέτοιες συνθέσεις).

Ευχαριστούμε θερμά τον σύλλογο Μανώλη Καλομοίρη που τόσο πολύ βοήθησε στη συγκέντρωση όλων αυτών των πληροφοριών για τη ζωή και το έργο του Μαν. Καλομοίρη...

Στον αναγνώστη που θα ήθελε να έχει στη συλλογή του κείμενα για το Μανώλη Καλομοίρη δίνουμε τη διεύθυνση του "Συλλόγου Μαν. Καλομοίρης": Μαιζώνος 8, 10438 τηλ. 0105233175 κον Αντ. Καρβαλά πρόεδρο.